MICHEL DE MONTAIGNE - DES CANNIBALES
Quand le roi Pyrrhus passa en Italie, après qu'il eut reconnu l'ordonnance de l'armée que les Romains lui envoyaient au-devant : “ Je ne sais, dit-il, quels barbares sont ceux-ci (car les Grecs appelaient ainsi toutes les nations étrangères), mais la disposition de cette armée que je vois, n'est aucunement barbare. ” Autant en dirent les Grecs de celle que Flaminius fit passer en leur pays et Philippe, voyant d'un tertre l'ordre et distribution du camp romain en son royaume, sous Publius Sulpicius Galba. Voilà comment il se faut garder de s'attarder aux opinions vulgaires, et les faut juger par la voix de la raison, non par la voix commune.
J'ai eu longtemps avec moi un homme qui avait demeuré dix ou douze ans en cet autre monde, qui a été découvert en notre siècle, en l'endroit où Villegagnon prit terre, qu'il surnomma la France Antarctique.
Cette découverte d'un pays infini semble être de considération. Je ne sais si je me puis répondre qu'il ne s'en fasse à l'avenir quelqu'autre, tant de personnages plus grands que nous ayant été trompés en celle-ci. J'ai peur que nous ayons les,yeux plus grands que le ventre, et plus de curiosité que nous n'avons de capacité. Nous embrassons tout, mais n'étreignons que du vent. Platon introduit Solon racontant avoir appris des prêtres de la ville de Saïs, en Egypte, que, jadis et avant le déluge, il y avait une grande île, nommée Atlantide, droit à la bouche du détroit de Gibraltar, qui tenait plus de pays que l'Afrique et l'Asie toutes deux ensemble, et que les rois de cette contrée-là, qui ne possédaient pas seulement cette île, mais s'étaient étendus dans la terre ferme si avant qu'ils tenaient de la largeur d'Afrique jusques en Egypte, et de la longueur de l'Europe jusques en la Toscane, entreprirent d'enjamber jusques sur l'Asie et subjuguer toutes les nations qui bordent la mer Méditerranée jusques au golfe de la mer Majour ; et, pouf cet effet, traversèrent les Espagnes, la Gaule, l'Italie, jusques en la Grèce, où les Athéniens les soutinrent ; mais que, quelque temps après, et les Athéniens, et eux, et leur île furent engloutis par le déluge. Il est bien vraisemblable que cet extrême ravage d'eaux ait fait des changements étranges aux habitations de la terre, comme on tient que la mer a retranché la Sicile d'avec l'Italie, “ On dit que ces terres qui ne formaient qu'un seul continent ont été séparées jadis de force, arrachées par une énorme convulsion.”
Chypre d'avec la Syrie, l'île de Négrepont de la terre ferme de la Béotie ; et joint ailleurs les terres qui étaient divisées, comblant de limon et de sable les fossés d'entredeux, “ Un marais longtemps stérile et propre aux rames supporte la pesante charrue. ”
Mais il n'y a pas grande apparence que cette île soit ce monde nouveau que nous venons de découvrir ; car elle touchait quasi l'Espagne, et ce serait un effet incroyable d'inondation de l'en avoir reculée, comme elle est, de plus de douze cents lieues ; outre ce que les navigations des modernes ont déjà presque découvert que ce n'est point une île, ainsi terre ferme et continente avec l'Inde orientale d'un côté, et avec les terres qui sont sous les deux pôles d'autre part ; ou, si elle en est séparée, que c'est d'un si petit détroit et intervalle qu'elle ne mérite pas d'être nommée île pour cela.
Il semble qu'il y ait des mouvements, naturels les uns, les autres fiévreux, en ces grands corps comme aux nôtres.Quand je considère l'impression que ma rivière de Dordogne fait de mon temps vers la rive droite de sa descente, et qu'en vingt ans elle a tant gagné, et dérobé le fondement à plusieurs bâtiments, je vois bien que c'est une agitation extraordinaire ; car, si elle fût toujours allée à ce train ; ou dût aller à l'avenir, la figure du monde serait renversée. Mais il leur prend des changements : tantôt elles s'épandent d'un côté, tantôt d'un autre ; tantôt elles se contiennent. Je ne parle pas des soudaines inondations de quoi nous manions les causes.
En Médoc, le long de la mer, mon frère, sieur d'Arsac, voit une sienne terre ensevelie sous les sables que la mer vomit devant elle ; le faîte d'aucuns bâtiments paraît encore ; ces rentes et domaines se sont échangés en pacages bien maigres. Les habitants disent que, depuis quelque temps, la mer se pousse si fort vers eux qu'ils ont perdu quatre lieues de terre. Ces sables sont ses fourriers ; et voyons des grandes mont-joies d'arène mouvante qui marchent d'une demi-lieue devant elle, et gagnent pays.
L'autre témoignage de l'Antiquité, auquel on veut rapporter cette découverte, est dans Aristote, au moins si ce petit livret Des merveilles inouïes est à lui. Il raconte là que certains Carthaginois, s'étant jetés au, travers de la mer Atlantique, hors le détroit de Gibraltar, et navigué longtemps, avaient découvert enfin une grande île fertile, toute revêtue de bois et arrosée de grandes et profondes rivières, fort éloignée de toutes terres fermes ; et qu'eux, et autres depuis, attirés par la bonté et fertilité du terroir, s'y en allèrent avec leurs femmes et enfants, et commencèrent à s'y habituer. Les seigneurs de Carthage, voyant que leur pays se dépeuplait peu à peu, firent défense expresse, sur peine de mort, que nul n'eût plus à aller là, et en chassèrent ces nouveaux habitants, craignant, à ce que l'on dit, que par succession de temps ils ne vinssent à multiplier tellement qu'ils les supplantassent eux-mêmes et ruinassent leur Etat. Cette narration d'Aristote n'a non plus d'accord avec nos terres neuves.
Cet homme que j'avais, était homme simple et grossier, qui est une condition propre à rendre véritable témoignage ; car les fines gens remarquent bien plus curieusement et plus de choses, mais ils les glosent ; et pour faire valoir leur interprétation et la persuader, ils ne se peuvent farder d'altérer un peu l'Histoire ; ils ne vous représentent jamais les choses pures, ils les inclinent et masquent selon le visage qu'ils leur ont plu ; et, pour donner crédit à leur jugement et vous y attirer, prêtent volontiers de ce côté-là à la matière, l'allongent et l'amplifient. Ou il faut un homme très fidèle, ou si simple qu'il n'ait pas de quoi bâtir et donner de la vraisemblance à des inventions fausses, et qui n'ait rien épousé. Le mien était tel ; et, outre cela, il m'a fait voir à diverses fois plusieurs matelots et marchands qu'il avait connus en ce voyage. Ainsi je me contente de cette information, sans m'enquérir de ce que les cosmographes en disent.
Il nous faudrait des topographes qui nous fissent narration particulière des endroits où ils ont été. Mais, pour avoir cet avantage sur nous d'avoir vu la Palestine, ils veulent jouir de ce privilège de nous conter nouvelles de tout le demeurant du monde. Je voudrais que chacun écrivît ce qu'il sait, et autant qu'il en sait, non en cela seulement, mais en tous autres sujets : car tel peut avoir quelque particulière science ou expérience de la nature d'une rivière ou d'une fontaine, qui ne sait au reste que ce que chacun sait. Il entreprendra toutefois, pour faire courir ce petit lopin, d'écrire toute la physique. De ce vice sourdent plusieurs grandes incommodités.
Or je trouve, pour revenir à mon propos, qu'il n'y a rien de barbare et de sauvage en cette nation, à ce qu'on m'en a rapporté, sinon que chacun appelle barbarie ce qui n'est pas de son usage ; comme de vrai, il semble que nous n'avons autre mire de la vérité et de la raison que l'exemple et idée des opinions et usages du pays où nous sommes. Là est toujours la parfaite religion, la parfaite police, parfait et accompli usage de toutes choses. Ils sont sauvages, de même que nous appelons sauvages les fruits que nature, de soi et de son progrès ordinaire, a produits : là où, à la vérité, ce sont ceux que nous avons altérés par notre artifice et détournés de l'ordre commun, que nous devrions appeler plutôt sauvages. En ceux-là sont vives et vigoureuses les vraies et plus utiles et naturelles vertus et propriétés, lesquelles nous avons abâtardies en ceux-ci, et les avons seulement accommodées au plaisir de notre goût corrompu. Et si pourtant, la saveur même et délicatesse se trouve à notre goût excellente, à l'envi des nôtres, en divers fruits de ces contrées à sans culture. Ce n'est pas raison que l'art gagne le point d'honneur sur notre grande et puissante mère Nature. Nous avons tant réchargé la beauté et richesse de ses ouvrages par nos inventions que nous l'avons du tout étouffée. Si est-ce que, partout où sa pureté reluit, elle fait une merveilleuse honte à nos vaines et frivoles entreprises, “Le lierre pousse mieux spontanément, l'arboulier croit plus beau dans les antres solitaires, et les oiseaux chantent plus doucement sans aucun art. ”
Tous nos efforts ne peuvent seulement arriver à représenter le nid du moindre oiselet, sa contexture, sa beauté et l'utilité de son usage, non pas la tissure de la chétive araignée. Toutes choses, dit Platon, sont produites par la nature ou par la fortune, ou par l'art ; les plus grandes et plus belles, par l'une ou l'autre des deux premières ; les moindres et imparfaites, par la dernière.
Ces nations me semblent donc ainsi barbares, pour avoir reçu fort peu de leçon de l'esprit humain, et être encore fort voisines de leur naïveté originelle. Les lois naturelles leur commandent encore, fort peu abâtardies par les nôtres ; mais c'est en telle pureté, qu'il me prend quelquefois déplaisir de quoi la connaissance n'en soit venue plus tôt, du temps qu'il y avait des hommes qui en eussent su mieux juger que nous. Il me déplaît que Lycurgue et Platon ne l'aient eue ; car il me semble que ce que nous voyons par expérience, en ces nations, surpasse non seulement toutes les peintures de quoi la poésie a embelli l'âge doré et toutes ses inventions à feindre une heureuse condition d'hommes, mais encore la conception et le désir même de la philosophie. ils n'ont pu imaginer une naïveté si pure et simple, comme nous la voyons par expérience ; ni n'ont pu croire que notre société se peut maintenir avec si peu d'artifice et de soudure humaine. C'est une nation, dirais-je à Platon, en laquelle il n'y a aucune espèce de trafic ; nulle connaissance de lettres ; nulle science de nombres ; nul nom de magistrat, ni de supériorité politique ; nuls usages de service, de richesse ou de pauvreté ; nuls contrats ; nulles successions ; nuls partages ; nulles occupations qu'oisives ; nul respect de parenté que commun ; nuls vêtements ; nulle agriculture ; nul métal ; nul usage de vin ou de blé. Les paroles mêmes qui signifient le mensonge, la trahison, la dissimulation, l'avarice, l'envie, la détraction, le pardon, inouïes.
Combien trouverait-il la république qu'il a imaginée éloignée de cette perfection : “ des hommes fraîchement formés par les dieux. ”
“Voilà les premières règles que la Nature donna. ”
Au demeurant, ils vivent en une contrée de pays très plaisante et bien tempérée ; de façon qu'à ce que m'ont dit mes témoins, il est rare d'y voir un homme malade ; et m'ont assuré n'en y avoir vu aucun tremblant, chassieux, édenté, ou courbé de vieillesse. Ils sont assis le long de la mer, et fermés du côté de la terre de grandes et hautes montagnes, ayant, entre-deux, cent lieues ou environ d'étendue en large. Ils ont grande abondance de poissons et les mangent sans autre artifice que de les cuire, de chairs qui n'ont aucune ressemblance aux nôtres. Le premier qui y mena un cheval, quoiqu'il les eût pratiqués à plusieurs autres voyages, leur fit tant d'horreur en cette assiette, qu'ils le tuèrent à coups de trait, avant que le pouvoir reconnaître. Leurs bâtiments sont fort longs, et capables de deux ou trois cents armes, étoffés d'écorce de grands arbres, tenant à terre par un bout et se soutenant et appuyant l'un contre l'autre par le faîte, à la mode d'aucunes de nos granges, desquelles la couverture pend jusques à terre, et sert de flanc. Ils ont du bois si dur qu'ils en coupent, et en font leurs épées et des grils à cuire leur viande.
Leurs lits sont d'un tissu de coton, suspendus contre le toit, comme ceux de nos navires, à chacun le sien ; car les femmes couchent à part des maris. Ils se lèvent avec le soleil, et mangent soudain après s'être levés, pour toute la journée ; car ils ne font autre repas que celui-là.
Ils ne boivent pas lors, comme Suidas dit de quelques autres peuples d'Orient, qui buvaient hors du manger ; ils boivent à plusieurs fois sur jour, et d'autant. Leur breuvage est fait de quelque racine, et est de la couleur de nos vins dairets. Ils ne le boivent que tiède ; ce breuvage ne se conserve que deux ou trois jours ; il a le goût un peu piquant, nullement fumeux, salutaire à l'estomac, et laxatif à ceux qui ne l'ont accoutumé ; c'est une boisson très agréable à qui y est duit. Au lieu du pain, ils usent d'une certaine matière blanche, comme du coriandre, confit. J'en ai tâté : le goût en est doux et un peu fade. Toute la journée se passe à danser. Les plus jeunes vont à la chasse des bêtes à tout des arcs. Une partie des femmes s'amusent cependant à chauffer leur breuvage, qui est leur principal office. Il y a quelqu'un des vieillards qui, le matin, avant qu'ils se mettent à manger, prêche en commun toute la grangée, en se promenant d'un bout à l'autre et redisant une même clause à plusieurs fois, jusques à ce qu'il ait achevé le tour (car ce sont bâtiments, qui ont bien cent pas de longueur). Il ne leur recommande que deux choses : la vaillance contre les ennemis et l'amitié à leurs femmes. Et ne faillent jamais de remarquer cette obligation, pour leur refrain, que ce sont elles qui leur maintiennent leur boisson tiède et assaisonnée. Il se voit en plusieurs lieux, et entre autres chez moi, la forme de leurs lits, de leurs cordons, de leurs épées et bracelets de bois de quoi ils couvrent leurs poignets aux combats, et des grandes cannes, ouvertes par un bout, par le son desquelles ils soutiennent la cadence en leur danser. Ils sont ras partout, et se font le poil beaucoup plus nettement que nous, sans autre rasoir que de bois ou de pierre. Ils croient les âmes éternelles, et celles qui ont bien mérité des dieux, être logées à l'endroit du ciel où le soleil se lève ; les maudites, du côté de l'Occident.
Ils ont je ne sais quels prêtres et prophètes, qui se présentent bien rarement au peuple, ayant leur demeure aux montagnes. A leur arrivée, il se fait une grande fête et assemblée solennelle de plusieurs. villages (chaque grange, comme je l'ai décrite, fait un village, et sont environ à une lieue française l'une de l'autre). ce prophète parle à eux en public, les exhortant à la vertu et à leur devoir ; mais toute leur science éthique ne contient que ces deux articles, de la résolution à la guerre et affection à leurs femmes. Celui-ci leur pronostique les choses à venir et les événements qu'ils doivent espérer de leurs entreprises, les achemine ou détourne de la guerre ; mais c'est par tel si que, où il faut à bien deviner, et s'il leur advient autrement qu'il ne leur a prédit, il est haché en mille pièces s'ils l'attrapent, et condamné pour faux prophète. A cette cause, celui qui s'est une fois mécompte, on ne le voit plus.
C'est don de Dieu que la divination ; voilà pourquoi ce devrait être une imposture punissable d'en abuser.
Entre les Scythes, quand les devins avaient failli de rencontre, on les couchait, enforgés de pieds et de mains, sur des chariotes pleines de bruyère, tirées par des boeufs, en quoi on les faisait brûler. Ceux qui manient les choses sujettes à la conduite de l'humaine suffisance, sont excusables d'y faire ce qu'ils peuvent.
Mais ces autres, qui nous viennent pipant des assurances d'une faculté extraordinaire qui est hors de notre connaissance, faut-il pas les punir de ce qu'ils ne maintiennent l'effet de leur promesse, et de la témérité de leur imposture ? Ils ont leurs guerres contre les nations qui sont au-delà de leurs montagnes, plus avant en la terre ferme, auxquelles ils vont tout nus, n'ayant autres armes que des arcs ou des épées de bois, apointées par un bout, à la mode des langues de nos épieux. C'est chose émerveillable que de la fermeté de leurs combats, qui ne finissent jamais que par meurtre et effusion de sang ; car, de déroutes et d'effroi, ils ne savent que c'est. Chacun rapporte pour son trophée la tête de l'ennemi qu'il a tué, et l'attache à l'entrée de son logis. Aprés avoir longtemps bien traité leurs prisonniers, et de toutes les commodités dont ils se peuvent aviser, celui qui en est le maître, fait une grande assemblée de ses connaissants ; il attache une corde à l'un des bras du prisonnier, par le bout de laquelle il le tient éloigné de quelques pas, de peur d'en être offensé, et donne au plus cher de ses amis l'autre bras à tenir de même ; et eux deux, en présence de toute l'assemblée, l'assomment à coups d'épée.
Cela fait, ils le rôtissent et en mangent en commun et en envoient des lopins à ceux de leurs amis qui sont absents. Ce n'est pas, comme on pense, pour s'en nourrir, ainsi que faisaient anciennement les Scythes ; c'est pour représenter une extrême vengeance. Et qu'il soit ainsi, ayant aperçu que les Portugais, qui s'étaient ralliés à leurs adversaires, usaient d'une autre sorte de mort contre eux, quand ils les prenaient, qui était de les enterrer jusques à la ceinture, et tirer au demeurant du corps force coups de trait, et les pendre après, ils pensèrent que ces gens ici de l'autre monde, comme ceux qui avaient sexué la connaissance de beaucoup de vices parmi leur voisinage, et qui étaient beaucoup plus grands maîtres qu'eux en toute sorte de malice, ne prenaient pas sans occasion cette sorte de vengeance, et qu'elle devait être plu.s aigre que la leur, commencèrent de quitter leur façon ancienne pour suivre celle-ci.
Je ne suis pas marri que nous remarquons l'horreur barbaresque qu'il y a en une telle action, mais oui bien de quoi, jugeant bien de leurs fautes, nous soyons si aveugles aux nôtres. Je pense qu'il y a plus de barbarie à manger un homme vivant qu'à le manger mort, à déchirer par tourments et par gênes un corps encore plein de sentiment, le faire rôtir par le menu, le faire mordre et meurtrir aux chiens et aux pourceaux (comme nous l'avons non seulement lu, mais vu de fraîche mémoire, non entre des ennemis anciens, mais entré des voisins et concitoyens, et, qui pis est, sous prétexte de piété et de religion), que de le rôtir et manger après qu'il est trépassé.
Chrysippe et Zénon, chefs de la secte stoïque ; ont bien pensé qu'il n'y avait aucun mal de se servir de notre charogne à quoi que ce fut pour notre besoin, et d'en tirer de la nourriture ; comme nos ancêtres, étant assiégés par César en la ville de Alésia, se résolurent de soutenir la faim de ce siège par les corps des vieillards, des femmes et d'autres personnes inutiles au combat. “ Les Gascons, dit-on, s'étant servis de tels aliments, prolongèrent leur vie. ” .
Et les médecins ne craignent pas de s'en servir à toute sorte d'usage pour notre santé ; soit pour l'appliquer au-dedans ou au-dehors ; mais il ne se trouva jamais aucune opinion si déréglée qui excusât la trahison, la déloyauté, la tyrannie, la cruauté, qui sont nos fautes ordinaires.
Nous les pouvons donc bien appeler barbares, eu égard aux règles de la raison, mais non pas eu égard à nous, qui les surpassons en toute sorte de barbarie.
Leur guerre est toute noble et généreuse, et a autant d'excuse et de beauté que cette maladie humaine en peut recevoir ; elle n'a autre fondement parmi eux que la seule jalousie de la vertu. Ils ne sont pas en débat de la conquête de nouvelles terres, car ils jouissaient encore de cette liberté naturelle qui les fournit sans travail et sans peine de toutes choses nécessaires, en telle abondance qu'ils n'ont que faire d'agrandir leurs limites. Ils sont encore en cet heureux point, de ne désirer qu'autant que leurs nécessités naturelles leur ordonnent ; tout ce qui est au-delà est superflu pour eux. Ils s'entre appellent généralement, ceux de même âge, frères ; enfants, ceux qui sont au-dessous ; et les vieillards sont pères à tous les autres. Ceux-ci laissent à leurs héritiers en commun cette possession de biens par indivis, sans autre titre que celui tout pur que nature donne à ses créatures, les produisant au monde. Si leurs voisins passent les montagnes pour les venir assaillir, et qu'ils emportent la victoire sur eux, l'acquêt du victorieux, c'est la gloire ; et l'avantage d'être demeuré maître eu valeur et en vertu ; car autrement ils n'ont que faire des biens des vaincus, et s'en retournent à leur pays, où ils n'ont faute d'aucune chose nécessaire, ni faute encore de cette grande partie, de savoir heureusement jouir de leur condition et s'en contenter. Autant en font ceux-ci à leur tour. Ils ne demandent à leurs prisonniers autre rançon que la confession et reconnaissance d'être vaincus ; mais il ne s'en trouve pas un, en tout un siècle, qui n'aime mieux la mort que de relâcher, ni par contenance, ni de parole un seul point d'une grandeur de courage invincible ; il ne s'en voit aucun qui n'aime mieux être tué et mangé, que de requérir seulement de ne l'être pas. Ils les traitent en toute liberté, et leur fournissent de toutes les commodités de quoi ils se peuvent aviser, afin que la vie leur soit d'autant plus chère ; et les entretiennent communément des menaces de leur mort future, des tourments qu'ils y auront à souffrir, des apprêts qu'on dresse pour cet effet, du détranchement de leurs membres et du festin qui se fera à leurs dépens. Tout cela se fait pour cette seule fin d'arracher de leur bouche quelque parole molle ou rabaissée, ou de leur donner envie de s'enfuir, pour gagner cet avantage de les avoir épouvantés, et d'avoir fait force à leur constance. Car aussi, à le bien prendre, c'est en ce seul point que consiste la vraie victoire : “ Il n'y a de véritable victoire que celle qui force l'ennemi à s'avouer vaincu. ”
Les Hongres, très belliqueux combattants, ne poursuivaient jadis leur pointe, outre avoir rendu l'ennemi à leur merci. Car, en ayant arraché cette confession, ils le laissaient aller sans offense, sans rançon, sauf, pour le plus, d'en tirer parole de ne s'armer dés lors en avant contre eux.
Assez d'avantages gagnons-nous sur nos ennemis, qui sont avantages empruntés, non pas nôtres. C'est la qualité d'un portefaix, non de la vertu, d'avoir les bras et les jambes raides ; c'est une qualité morte et corporelle que la disposition ; c'est un coup de la fortune de faire broncher notre ennemi et de lui éblouir les yeux par la lumière du soleil ; c'est un tour d'art et de science, et qui peut tomber en une personne lâche et de néant, d'être suffisant à l'escrime. L'estimation et le prix d'un homme consiste au coeur et en la volonté ; c'est là où gît son vrai honneur ; la vaillance, c'est la fermeté non pas des jambes et des bras, mais du courage et de l'âme ; elle ne consiste pas en la valeur de notre cheval, ni de nos armes, mais en la nôtre. Celui qui tombe obstiné en son courage, “ S'il tombe, il combat à genoux. ”. ; qui, pour quelque danger de la mort voisine, ne relâche aucun point de son assurance ; qui regarde encore, en rendant l'âme, son ennemi d'une vue ferme et dédaigneuse, il est battu non pas de nous, mais de la fortune ; il est tué, non pas vaincu. Les plus vaillants sont parfois,les plus infortunés. -Ainsi y a-t-il des pertes triomphantes à l'envi des victoires. Ni ces quatre victoires soeurs, les plus belles que le soleil ait jamais vues de ses yeux, de Salamine, de Platées, de Mycale, de Sicile, osèrent jamais opposer toute leur gloire ensemble à la gloire de la déconfiture du roi Léonidas et des siens, au pas des Thermopyles. Qui courut jamais d'une plus glorieuse envie et plus ambitieuse au gain d'un combat, que le capitaine Ischclas à la perte ? Qui plus ingénieusement et curieusement s'est assuré de son salut, que lui de sa ruine ? Il était commis à défendre certain passage du Péloponnèse contre les Arcadiens. Pour quoi faire, se trouvant du tout incapable, vu la nature du lieu et inégalité des forces, et se résolvant que tout ce qui se présenterait aux ennemis, aurait la nécessité à y demeurer ; d'autre part, estimant indigne et de sa propre vertu et magnanimité et du nom lacédémonien de faillir à sa charge ; il prit entre ces deux extrémités un moyen parti, de telle sorte. Les plus jeunes et dispos de sa troupe, il les conserva tous au service de leur pays, et les y renvoya ; et avec ceux desquels le défaut était moindre, il délibéra de soutenir ce pas, et, par leur mort, en faire acheter aux ennemis l'entrée la plus chère qu'il lui serait possible : comme il advint. Car, étant tantôt environné de toutes parts par les Arcadiens, après en avoir fait une grande boucherie, lui et les siens furent tous mis au fil de l'épée. Est-il quelque trophée assigné pour les vainqueurs, qui ne soit mieux dû à ces vaincus ? Le vrai vaincre a pour son rôle l'étourdir ; non pas le salut ; et consiste l'honneur de la vertu à combattre, non à battre. Pour revenir à notre histoire, il s'en faut tant que ces prisonniers se rendent, pour tout ce qu'on leur fait, qu'au rebours, pendant ces deux ou trois mois qu'on les garde, ils portent une contenance gaie ; ils pressent leurs maîtres de se hâter de les mettre en cette épreuve ; ils les défient, les injurient, leur reprochent leur lâcheté et le nombre des batailles perdues contre les leurs. J'ai une chanson faite par un prisonnier, où il y a ce trait : qu'ils viennent hardiment tous et s'assemblent pour dîner de lui ; car ils mangeront quant et quant leurs pères et leurs aïeux, qui ont servi d'aliment et de nourriture à son corps. “ Ces muscles, dit-il, cette chair et ces veines, ce sont les vôtres, pauvres fous que vous êtes ; vous ne reconnaissez pas que la substance des membres de vos ancêtres s'y tient encore : savourez-les bien, vous y trouverez le goût & votre propre chair.” Invention qui ne sent aucunement la barbarie. Ceux qui les peignent mourants, et qui représentent cette action quand on les assomme, ils peignent le prisonnier crachant au visage de ceux qui le tuent et leur faisant la moue.
De, vrai, ils ne cessent jusques au dernier soupir de les braver et défier de parole et de contenance. Sans mentir, au prix de nous, voilà des hommes bien sauvages ; car, ou il faut qu'ils le soient bien à bon escient, ou que nous le soyons ; il y a une merveilleuse distance entre leur forme et la nôtre. Les hommes y ont plusieurs femmes, et en ont d'autant plus grand nombre qu'ils sont en meilleure réputation de vaillance ; c'est une beauté remarquable en leurs mariages, que la même jalousie que nos femmes ont pour nous empêcher de l'amitié et bienveillance d'autres femmes, les leurs l'ont toute pareille pour la leur acquérir. Etant plus soigneuses de l'honneur de leurs maris que de toute autre chose, elles cherchent et mettent leur sollicitude à avoir le plus de compagnes qu'elles peuvent, d"autant que c'est un témoignage de la vertu du mari.
Les nôtres crieront au miracle ; ce ne l'est pas ; c'est une vertu proprement matrimoniale ; mais du plus haut étage. Et, en la Bible, Lia, Rachel, Sara et les femmes de Jacob fournirent leurs belles servantes à leurs maris ; et Livie seconda les appétits d'Auguste, à son intérêt ; et la femme du roi Dejotarus, Stratonique, prêta non seulement à l'usage de son mari, une fort belle jeune fille de chambre qui la servait, mais en nourrit soigneusement les enfants, et leur fit épaule à succéder aux états de leur père.
Et, afin qu'on ne pense point que tout ceci se fasse par une simple et servile obligation à leur usance et par l'impression de l'autorité de leur ancienne coutume, sans discours et sans jugement, et pour avoir l'âme si stupide que de ne pouvoir prendre autre parti, il faut alléguer quelques traits de leur suffisance. Outre celui que je viens de réciter de l'une de leurs chansons guerrières, j'en ai une autre, amoureuse, qui commence en ce sens : “ Couleuvre, arrête-toi ; arrête-toi, couleuvre, afin que ma soeur tire sur le patron de ta peinture la façon et l'ouvrage d'un riche cordon que je puisse donner à m'amie : ainsi soit en tout temps ta beauté et ta disposition préférée à tous les autres serpents. ” Ce premier couplet, c'est le refrain de la chanson.
Or j'ai assez de commerce avec la poésie pour juger ceci, que non seulement il n'y a rien de barbare en cette imagination, mais qu'elle est tout à fait anacréontique.
Leur langage, au demeurant, c'est un doux langage et qui a le son agréable, retirant aux terminaisons grecques.
Trois d'entre eux, ignorant combien coûtera un jour à leur repos et à leur bonheur la connaissance des corruptions de deçà, et que de ce commerce naîtra leur ruine, comme je présuppose qu'elle soit déjà avancée, bien misérables de s'être laissé piper au désir de la nouvelleté, et avoir quitté .la douceur de leur ciel pour venir voir le nôtre, furent à Rouen, du temps que le feu roi Charles neuvième y était. Le Roi parla à eux longtemps ; on leur fit voir notre façon, notre pompe, la forme d'unie belle ville. Après cela, quelqu'un en demanda leur avis, et voulut savoir d'eux ce qu'ils y avaient trouvé de plus admirable ; ils répondirent trois choses, d'où j'ai perdu la troisième, et en suis bien marri ; mais j'en ai encore deux en mémoire. Ils dirent qu'ils trouvaient en premier lieu fort étrange que tant de grands hommes, portant barbe, forts et armés, qui étaient autour du Roi l'il est vraisemblable qu'ils parlaient des Suisses de sa garde), se soumissent à obéir à un enfant, et qu'on ne choisisse plutôt quelqu'un d'entre eux pour commander ; secondement (ils ont une façon de leur langage telle, qu'ils nomment les hommes moitié les uns des autres) qu'ils avaient aperçu qu'il y avait parmi nous des hommes pleins et gorgés de toutes sortes de commodités, et que leurs moitiés étaient mendiants à leurs portes, décharnés de faim et de pauvreté ; et trouvaient étrange comme ces moitiés ici nécessiteuses pouvaient souffrir une telle injustice, qu'ils ne prissent les autres à la gorge, ou missent le feu à leurs maisons.
Je parlai à l'un d'eux fort longtemps ; mais j'avais un truchement qui me suivait si mal et qui était si empêché à recevoir mes imaginations par sa bêtise, que je n'en pus tirer guère de plaisir. Sur ce que je lui demandai quel fruit il recevait de la supériorité qu'il avait parmi les siens (car c'était un capitaine, et nos matelots le nommaient roi), il me dit que c'était marcher le premier à la guerre ; de combien d'hommes il était suivi, il me montra une espace de lieu, pour signifier que c'était autant qu'il en pourrait en une telle espace, ce pouvait, être quatre ou cinq mille hommes ; si, hors la guerre, toute son autorité était expirée, il dit qu'il lui en restait cela que, quand il visitait les villages qui dépendaient de lui, on lui dressait des sentiers au travers des haies de leurs bois, par où il pût passer bien à l'aise.
Tout cela ne va pas trop mal : mais quoi, ils ne portent point de hauts-de-chausses.
***
PLATÃO - POLITEIA
ΒΙΒΛΙΟΝ Ζ'.
ΒΙΒΛΙΟΝ Ζ'.
Κατόπιν από αυτά παράστησε τώρα την ανθρωπίνην φύσιν, εν σχέσει προς την παιδείαν και την απαιδευσίαν, με την εξής εικόνα, που θα σου είπω. Φαντάσου ένα υπόγειον σπήλαιον, το οποίον να έχη ανοικτήν προς το φως την είσοδον καθ' όλον το μήκος του, και μέσα εις αυτό το σπήλαιον ανθρώπους αλυσοδεμένους από τους πόδας και τους αυχένας εκ παιδικής ηλικίας, εις τρόπον ώστε να μην ημπορούν να μετακινηθούν από την θέσιν των και ούτε να βλέπουν παρά εμπρός των μόνον^ όπισθεν δε, εις αρκετήν απόστασιν και υψηλότερά των, να υπάρχη αναμμένη φωτιά, από την οποίαν να έρχεται το φως έως αυτούς, μεταξύ δε αυτής και των δεσμωτών ένας δρόμος προς τα επάνω· κατά μήκος αυτού του δρόμου φαντάσου ακόμη κτισμένον ένα τοίχον, όπως εκείνα τα διαφράγματα που χωρίζουν τους θεατάς από τους θαυματοποιούς και άνωθεν των οποίων οι τελευταίοι ούτοι επιδεικνύουν τα θαύματά των. — Τα φαντάζομαι όλα αυτά. — Φαντάσου τώρα ανθρώπους, να περνούν κατά μήκος αυτού του τοίχου, φορτωμένοι παντοειδή αντικείμενα και ανδριάντας και άλλα ζώα κατασκευασμένα από λίθον ή ξύλον ή απ' ό,τι άλλο, εις τρόπον ώστε όλα αυτά να φαίνωνται επάνω από τον τοίχον, και από αυτούς που τας σηκώνουν άλλοι μεν να ομιλούν μεταξύ των, άλλοι δε να σιωπούν· — Είναι πολύ παράξενη η εικών, και παράξενοι και οι δεσμώται σου.
— Και μολαταύτα αυτοί είμεθα ημείς οι ίδιοι· και εν πρώτοις, νομίζεις ότι αυτοί οι δεσμώται έχουν ιδή ποτέ και από τους εαυτούς των και από τους άλλους τίποτε άλλο, εκτός από τας σκιάς των, που σχηματίζει η λάμψις του πυρός επί του βάθους του σπηλαίου, προς το οποίον είναι γυρισμένοι; — Και πώς να ιδούν, αφού είναι αναγκασμένοι να κρατούν καθ' όλην την ζωήν ακίνητον την κεφαλήν των; — Επίσης και από τα αντικείμενα που περνούν αποπίσω των, τι άλλο παρά τας σκιάς των; — Βεβαιότατα. — Και αν ημπορούσαν να συνδιαλέγωνται μεταξύ των, δεν νομίζεις ότι θα εσυμφώνουν να δίδουν εις τας σκιάς, που βλέπουν να παρελαύνουν εμπρός των, τα ονόματα αυτών των ιδίων αντικειμένων; — Κατ' ανάγκην. — Τι δε; εάν είχε η φυλακή των και ηχώ, όταν θα ωμίλει κανείς από εκείνους που θα επερνούσαν, νομίζεις ότι θα εφαντάζοντο τίποτε άλλο, παρά ότι αι σκιαί, που βλέπουν εμπρός των, είναι εκείναι που ομιλούν; — Και τι άλλο βέβαια; — Και εν γένει δεν θα εγνώριζον, ότι υπάρχει καμμία άλλη πραγματικότης, έξω από αυτάς τας σκιάς. — Κατ' ανάγκην.
— Σκέψου τώρα τι ώφειλε να συμβή φυσικά με αυτούς, εάν ήθελον τους λύση από τα δεσμά των και τους θεραπεύση από την πλάνην και την άγνοιάν των· ότε λοιπόν θα ελύετο ένας από αυτούς, και ηναγκάζετο έξαφνα να σηκωθή επάνω και να στρέψη την κεφαλήν και να βαδίση και να παρατηρήση προς το μέρος του φωτός, θα ησθάνετο βεβαίως μεγάλους πόνους από όλα αυτά, και από το εκθαμβωτικόν φως δεν θα ημπορούσε να ιδή καθαρά τα αντικείμενα, των οποίων έβλεπεν έως τώρα τας σκιάς· τι δε νομίζεις ότι ήθελεν ειπή, αν του έλεγε κανείς ότι εκείνα μεν που έβλεπε τότε ήσαν ένα τίποτε, ενώ τώρα βλέπει σωστότερα πράγματα πλησιέστερα προς την πραγματικότητα και μάλλον αληθινά; και αν του εδείκνυε κανείς το καθένα, από εκείνα που περνούν, και τον ηνάγκαζε να απαντήση τι είναι, δεν φρονείς ότι θα περιέπιπτεν εις μεγάλην απορίαν και θα ενόμιζεν ότι εκείνα, που έβλεπε τότε, ήσαν αληθινώτερα από αυτά που του δεικνύει τώρα; — Αυτό βέβαια θα επάθαινε.
— Αν δε τον ηνάγκαζαν να στρέψη τα βλέμματά του και προς αυτό το φως, δεν θα του επονούσαν οι οφθαλμοί και δεν θα έφευγε διά να γυρίση πάλιν προς εκείνα που ημπορεί να βλέπη, και δεν θα ενόμιζεν, ότι αυτά είναι πολύ σαφέστερα και καθαρώτερα, από τα άλλα που του έδειξαν; — Βεβαίως. — Εάν δε τώρα ήθελε τον αποσπάση κανείς από το σπήλαιον, και τον ανέβαζε διά της βίας από τον τραχύν εκείνον και ανηφορικόν δρόμων εις το φως του ηλίου, τι μαρτύριον θα ήτο δι' αυτόν και ποίαν αγανάκτησιν θα ησθάνετο να τον σύρουν κατ' αυτόν τον τρόπον! και όταν θα έφθανε τέλος εις το φως, πλημμυρισμένοι οι οφθαλμοί του από την άπλετον εκείνην λάμψιν της ημέρας, θα ημπορούσαν να ίδουν κανένα από τα αντικείμενα που λέγομεν ημείς τώρα πραγματικά; — Όχι βέβαια, έτσι τουλάχιστον έξαφνα. — Θα εχρειάζετο αναμφιβόλως να συνηθίση πρώτα, διά να κατορθώση να τα διακρίνη· και εις την αρχήν μεν θα έβλεπε ευκολώτατα τας σκιάς, έπειτα επί της επιφανείας των υδάτων τα είδωλα των ανθρώπων και των άλλων αντικειμένων, και τέλος αυτά τα ίδια· ακολούθως θα ημπορούσε να στραφή προς τον ουρανόν, τον οποίον κατ' αρχάς θα ήτο εις θέσιν να παρατηρήση την νύκτα ευκολώτερον, με το φως των άστρων και της σελήνης, παρά την ημέραν με το φως του ηλίου. — Πώς όχι; — Τελευταίον δε, νομίζω, θα ημπορούσε να ατενίση όχι μόνον την εικόνα του ηλίου επί των υδάτων, είτε τα είδωλα αυτού εις άλλας θέσεις, αλλά αυτόν τον ίδιον εις την πραγματικήν του θέσιν και να παρατηρήση πώς είναι. Μάλιστα.
— Και μετά ταύτα θα ήρχιζε να σκέπτεται και θα κατέληγεν, εις το συμπέρασμα, ότι ο ήλιος είναι εκείνος, που κάμνει τας εποχάς και τα έτη, που κυβερνά και επιτροπεύει τα πάντα εις τον ορατόν κόσμον, και είναι τρόπον τινά η αιτία όλων εκείνων, όσα έβλεπον εκεί κάτω εις το σπήλαιόν των. — Είναι πράγματι φανερόν ότι εις αυτά τα συμπεράσματα θα καταντούσε βαθμηδόν.
— Όταν δε θα ενθυμείτο την πρώτην του κατοικίαν και την σοφίαν, που είχαν οι συνδεσμώται του εκεί κάτω, τι νομίζεις; δεν θα εμακάριζε μεν τον εαυτόν του διά την μεταβολήν αυτήν, θα ελεεινολογούσε δε εκείνους; — Και πολύ μάλιστα.
— Εάν δε υπήρχον εκεί κάτω μεταξύ των τίποτε αμοιβαί και έπαινοι και τιμητικαί διακρίσεις δι' εκείνον που έβλεπε οξύτατα κατά την παρέλασίν των τας σκιάς, και ενθυμείτο ακριβέστατα ποίαι περνούν πρώται, ποίαι κατόπιν ή μαζί, και επομένως ήτο εις θέσιν καλύτερα από κάθε άλλον, να προείπη ποία σκιά έμελλε να παρουσιασθή εις ωρισμένην στιγμήν, τι λέγεις; θα τας επευφημούσεν ακόμη, και θα εζήλευε πλέον εκείνους που ετιμώντο εκεί κάτω και υπερείχον κατ' αυτόν τον τρόπον από όλους τους άλλους; ή θα επάθαινεν εκείνο, που λέγει ο Όμηρος διά τον Αχιλλέα και θα επροτιμούσε μυριάκις να ζη εις τον επάνω κόσμον, έστω και να είναι δούλος ενός άλλου πτωχού ανθρώπου και να υποφέρη ό,τι άλλο και αν είναι, παρά να εξακολουθή να ζη όπως τότε εκεί κάτω και να έχη τας ιδίας δοξασίας — Κάθε άλλο και εγώ παραδέχομαι ότι θα επροτιμούσε, παρά να εξακολουθή να ζη κατ' εκείνον τον τρόπον.
— Πρόσεξε ακόμη και εις αυτό· εάν ο τοιούτος ήθελε καταβή εκ νέου εκεί κάτω και αναλάβη την πρώτην του θέσιν, από την εξαφνικήν αυτήν μετάβασιν εκ του ηλίου εις το σκότος δεν θα εγίνετο πάλιν ωσάν τυφλός; — Εννοείται. — Και εάν, ενώ ακόμη δεν διακρίνη τίποτε και πριν αποκατασταθή τελείως η όρασίς του, πράγμα διά το οποίον θα εχρειάζετο βέβαια όχι και πολύ ολίγος χρόνος, εάν, λέγω, εγίνετο ανάγκη να διαγωνισθή με τους άλλους τους παντοτινούς δεσμώτας και να λέγη την γνώμην του διά τας σκιάς που περνούν, δεν θα τους επροξένει μεγάλον γέλωτα και δεν θα έλεγον περί αυτού, ότι επέστρεψεν από εκεί επάνω, που ανέβηκε, με χαλασμένους τους οφθαλμούς και ότι δεν αξίζει τον κόπον ούτε να επιθυμήση κανείς να αναβή εις τον επάνω κόσμον; και αν κανείς ήθελεν επιχειρήση να τους λύση από τα δεσμά και να τους ανεβάση, δεν θα ήσαν ικανοί και να τον σκοτώσουν, αν ημπορούσαν να τον πιάσουν στα χέρια τους; — Χωρίς άλλο.
— Αυτήν λοιπόν την εικόνα, αγαπητέ μου Γλαύκων, πρέπει να εφαρμόσης εις όλα εκείνα, που είπαμεν πριν^ το υπόγειον δεσμωτήριον είναι αυτός ο κόσμος, που βλέπομεν διά της οράσεως· το φως, από το οποίον φωτίζεται το σπήλαιον, είναι ο ήλιος μας· εάν τώρα δεχθής, ότι ο δεσμώτης εκείνος, που ανεβαίνει εδώ επάνω και βλέπει, όσα βλέπει, παριστάνει την ψυχήν που ανεβαίνει από τον ορατόν εις τον νοητόν κόσμον, θα είσαι μέσα εις την ιδέαν μου, αφού επιθυμείς να την ακούσης· ο θεός όμως μόνον γνωρίζει, αν είναι και αληθινή· εμένα εκείνο που μου φαίνεται, είναι αυτό: εις τον κόσμον της νοήσεως την τελευταίαν και ανωτάτην θέσιν κατέχει η ιδέα του αγαθού, η οποία ένεκα τούτου μετά δυσκολίας καθοράται· όταν όμως την ίδη κανείς, δεν ημπορεί να μη συμπεράνη, ότι αυτή είναι η αιτία παντός εν γένει εν τω σύμπαντι καλού και ωραίου, διότι και εις τον ορατόν κόσμον αυτή γεννά και το φως και την πηγήν του φωτός, τον ήλιον, και εις τον νοητόν είναι αυτή η δέσποινα, που παρέχει την αλήθειαν και την νόησιν^ και ότι προς αυτήν πρέπει να αποβλέπη εκείνος, που θέλει ορθώς και με φρόνησιν να κυβερνήση και τον ιδιωτικόν και τον δημόσιον αυτού βίον. — Συμμερίζομαι και εγώ την ιδέαν σου, καθόσον τουλάχιστον ημπορώ να την εννοήσω.
— Έλα λοιπόν να συμμερισθής και αυτό ακόμη, και να μην παραξενεύεσαι πλέον, ότι εκείνοι που έφθασαν έως αυτό το σημείον, δεν ημπορούν να ευρίσκουν καμμίαν ευχαρίστησιν με τας συνήθεις ασχολίας των ανθρώπων, αλλά πάντοτε αι ψυχαί αυτών τείνουν να διατρίβουν εκεί επάνω υψηλά^ και είναι πολύ φυσικόν αυτό, εάν είναι σύμφωνον με την εικόνα εκείνην, που εδώσαμεν πριν. — Πράγματι, φυσικόν.
— Τι λοιπόν; σου φαίνεται τίποτε παράξενον, εάν ένας, που κατέρχεται από την θείαν εκείνην θεωρίαν εις τας ανθρωπίνους αθλιότητας, δεν γνωρίζη πώς να φερθή και φαίνεται φοβερά γελοίος, όταν, πριν ακόμη εξεικειωθή αρκετά εις το σκότος αυτού του κόσμου, αναγκασθή είτε εις τα δικαστήρια, είτε όπου αλλού, να υποστηρίξη την ιδέαν του περί των σκιών του δικαίου, ή περί των αγαλμάτων, των οποίων είναι αι σκιαί, που είπαμεν εις την εικόνα μας, και να αντικρούση τας δοξασίας, που έχουν περί δικαιοσύνης εκείνοι, οι οποίοι ποτέ των δεν την είδαν την ιδίαν; — Καθόλου βέβαια παράξενον.
— Αλλ' αν κανείς έχη νουν, θα ενθυμηθή, ότι είναι δύο ειδών και από δύο διαφορετικάς αιτίας προέρχεται η διατάραξις της οράσεως, είτε όταν μεταβαίνη κανείς από το φως εις το σκότος, είτε το εναντίον από το σκότος εις το φως· το ίδιον λοιπόν οφείλει να παραδεχθή και περί της ψυχής, και όταν ίδη καμμίαν να είναι ταραγμένη και να μην ημπορή να διακρίνη καθαρά, δεν πρέπει να γελά ανοήτως, αλλά να εξετάση τι από τα δύο συμβαίνει, τάχα επειδή ήλθεν από άλλον βίον φωτεινότερον έχει παραζαλισθή με το ασυνήθιστον εδώ σκότος, ή μήπως έρχεται από περισσοτέραν αμάθειαν εις κάπως ζωηρότερον φως και έχει θαμβωθή από την μεγαλυτέραν του λάμψιν και ανταύγειαν; και τότε βέβαια, εις μεν την πρώτην περίστασιν θα ώφειλε να την μακαρίση δι' αυτήν την παραζάλην της και τον τρόπον της, εις δε την δευτέραν να την ελεεινολογήση, και αν είχε την διάθεσιν να γελά μαζί της, ο γέλως του θα ήτο ολιγώτερον καταγέλαστος, παρά αν εγελούσε με την ψυχήν, που έχει φθάση άνωθεν από την χώραν του φωτός. — Είναι πολύ λογικά αυτά, που λέγεις.
— Πρέπει λοιπόν, εάν αυτά είναι αληθινά, να συμπεράνωμεν, ότι η παιδεία δεν είναι τοιαύτη, όπως διισχυρίζονται μερικοί που την έχουν επάγγελμά των· λέγουν δηλαδή πως, ενώ δεν υπάρχει μέσα εις την ψυχήν επιστήμη, αυτοί την εισάγουν, καθώς επάνω κάτω θα εισήγον την όρασιν εις οφθαλμούς τυφλούς. — Αυτό πράγματι λέγουν. — Αλλά ο τωρινός μας λόγος μας δίδει να εννοήσωμεν, ότι έκαστος έχει εις την ψυχήν του την δύναμιν του να μανθάνη και το προς τούτο κατάλληλον όργανον· και όπως, εάν δεν ήτο δυνατόν να γίνη διαφορετικά, θα έπρεπε να στρέφη κανείς τον οφθαλμόν του με όλον το σώμα μαζί από το σκοτεινόν προς το φωτεινόν, τοιουτοτρόπως πρέπει να στρέφη και το όργανον τούτο της μαθήσεως μαζί με όλην του την ψυχήν από εκείνο το οποίον γεννάται και φθείρεται προς το καθ' εαυτό ον, έως ότου κατορθώση επί τέλους να ημπορή να προσηλώνη τα βλέμματα εις το φωτεινότατον του όντος, το οποίον καθ' ημάς είναι το αγαθόν ή όχι; — Ναι.
— Εις τούτο λοιπόν συνίσταται όλη η τέχνη της περιστροφής ταύτης, πώς δηλαδή να στραφή η ψυχή κατά τρόπον ευκολώτατον και προς μεγαλυτέραν αυτής ωφέλειαν, και να ευρεθή μέσον όχι διά να της εμβάλλη κανείς την όράσιν, διότι αυτήν την έχει ήδη, αλλά διά να διορθώση την διεύθυνσιν αυτής της οράσεως, που είναι εστραμμένη όχι ορθώς και βλέπει όχι εκεί που έπρεπε. — Αυτό φαίνεται το σωστόν.
— Λοιπόν αι μεν άλλαι ιδιότητες της ψυχής ομοιάζουν επάνω κάτω με τας ιδιότητας του σώματος· διότι ενώ πράγματι δεν προϋπάρχουν από πριν, αναπτύσσονται έπειτα με την εκπαίδευσιν και την εξάσκησιν· ενώ η ιδιότης του γιγνώσκειν φαίνεται ότι έχει από όλα τα άλλα θειοτέραν τινά φύσιν, και ουδέποτε μεν χάνει την δύναμίν της, αποβαίνει δε χρήσιμος και ωφέλιμος, ή πάλιν άχρηστος και βλαβερά, αναλόγως της διευθύνσεως, που ήθελε λάβη· ή δεν έχεις προσέξη ακόμη, αυτών των ανθρώπων, που ονομάζονται πονηροί μεν, σοφοί δε συγχρόνως, πόσον η μικρά των ψυχή βλέπει οξύτατα και διακρίνει με θαυμασίαν διορατικότητα εκείνα, που την ενδιαφέρουν, διότι δεν έχει χαλασμένην την όράσιν, αλλ' επειδή την αναγκάζει να εξυπηρετή την κακίαν της, όσον οξύτερα βλέπει τόσον και μεγαλύτερα κακά εργάζεται; — Βεβαίως το έχω παρατηρήση.
— Εάν όμως εις τας τοιαύτας φύσεις ήθελέ τις ευθύς εκ παιδικής ηλικίας αποκόψη τας εμφύτους εκείνας κακίας, αι οποίαι, καθώς μολύβδινα βαρίδια, έλκουν την ψυχήν προς τας χυδαίας και ταπεινάς απολαύσεις της γαστριμαργίας και της λαγνείας και τας τοιαύτας εν γένει ηδονάς και την αναγκάζουν να βλέπη πάντα προς τας κάτω, εάν, λέγω, ήθελον απαλλαγή από αυτά και εστρέφοντο προς την αλήθειαν, βεβαίως θα την διέκρινον και αυτήν με την αυτήν εκείνην οξύτητα, με την οποίαν τώρα βλέπουν όσα τους ενδιαφέρουν. — Πολύ φυσικόν.
— Τι δε; και τούτο δεν είναι πολύ φυσικόν, ή μάλλον αναγκαίον συμπέρασμα εκ των προλεχθέντων, ότι μήτε οι απαίδευτοι και οι παντελώς άπειροι της αληθείας ημπορούν ποτέ να κυβερνήσουν την πολιτείαν, μήτε εκείνοι που τους άφησαν να περάσουν όλην την ζωήν των εις την σπουδήν και την μελέτην; διότι οι μεν πρώτοι δεν έχουν εις την ζωήν των ένα ωρισμένον σκοπόν, τον οποίον επιδιώκοντες να ρυθμίζουν σύμφωνα με αυτόν όλον και τον ιδιωτικόν και τον δημόσιον αυτών βίον^ οι άλλοι πάλιν, διότι ποτέ δεν θα συγκατένευον να αναμιχθούν εις τον πρακτικόν βίον, νομίζοντες ότι, αν και ζωντανοί ακόμη, ευρίσκονται ήδη εις τας Νήσους των μακάρων. — Δίκαιον έχεις.
— Επιβάλλεται λοιπόν εις ημάς, οι οποίοι είμεθα οι ιδρυταί, της πολιτείας, να αναγκάσωμεν τας εξαιρετικάς φύσεις να επιδοθούν εις την μάθησιν εκείνην, που την ανεγνωρίσαμεν ως, την ανωτάτην όλων, να ιδούν το αγαθόν και να επιχειρήσουν την ανάβασιν εκείνην διά να το γνωρίσουν επαρκώς εκ του πλησίον, και κατόπιν να μη τους επιτρέψωμεν, εκείνο που επιτρέπεται σήμερον. — Το ποίον δηλαδή; — Αφού αναβούν, να κατακαθίσουν εκεί και να μην εννοούν πλέον να καταβούν προς τους πρώην συναδέλφους των δεσμώτας, μηδέ να συμμερίζωνται πλέον μαζί των τους αυτούς πόνους και τας τιμάς, είτε τας θεωρούν ταπεινοτέρας είτε σπουδαιοτέρας. — Και πώς; θα τους αδικήσωμεν τόσον, ώστε να τους καταδικάσωμεν εις μίαν ζωήν χειροτέραν, ενώ θα ημπορούσαν να ζουν πολύ ευτυχέστερα;
— Ελησμόνησες πάλιν, φίλε μου, ότι δεν είναι υποχρεωμένος ο νόμος να φροντίζη, πώς να εξασφαλίση ιδιαιτέρως την ευτυχίαν μιας μόνον τάξεως πολιτών, αλλ' επιδιώκει τούτο γενικώς δι' ολόκληρον την πόλιν και προς τον σκοπόν τούτον συνδυάζει αρμονικώς τα διάφορα στοιχεία και υποχρεώνει τους πολίτας διά της πειθούς ή και διά της βίας να μεταδίδουν προς αλλήλους τας ωφελείας, που είναι εις θέσιν έκαστος να παρέχη εις το κοινόν, μορφώνει δε και ο ίδιος τοιούτους άνδρας εις την πόλιν, όχι διά να τους αφήνη να παίρνουν τον δρόμον που θέλει ο καθένας των, αλλά διά να τους μεταχειρίζεται αυτός προς τον σύνδεσμον της πόλεως. — Έχεις δίκαιον· το είχα λησμονήση.
— Εκτός τούτου όμως σκέψου, αγαπητέ Γλαύκων, ότι και δεν θα τους αδικήσωμεν επί τέλους τους φιλοσόφους της πόλεώς μας, αλλά θα έχωμεν να προβάλωμεν αποχρώσαν δικαιολογίαν, όταν τους αναγκάζωμεν να αναλάβουν την φροντίδα και την φύλαξιν των άλλων· θα τους είπωμεν δηλαδή, ότι εις μεν τας άλλας πόλεις οι φιλόσοφοι πολύ ευλόγως δεν λαμβάνουν μέρος εις τους κόπους και τας φροντίδας της διοικήσεως, διότι εκεί γεννώνται ούτως ειπείν αυτομάτως και παρά την θέλησιν της πολιτείας, ένα δε πράγμα αυτοφυές και το οποίον εις κανένα δεν χρεωστεί την γέννησίν του και την εκπαίδευσιν, είναι πολύ δίκαιον να μην έχη καμμίαν υποχρέωσιν να πληρώση τροφεία εις κανένα· εσάς όμως σας εμορφώσαμεν εμείς προς το συμφέρον σας και προς το συμφέρον της πόλεως, διά να γίνετε, όπως εις σμήνη μελισσών, οι ηγεμόνες μας και οι βασιλείς μας, και προς τον σκοπόν τούτον σας εδώσαμεν καλυτέραν και τελειοτέραν μόρφωσιν από τους άλλους, διά να ημπορήτε να κάμνετε και τα δύο· πρέπει λοιπόν ο καθένας σας να κατεβαίνη με την σειράν του εις την κοινήν των άλλων κατοικίαν και να συνηθίση μαζί με τους άλλους να βλέπη και τα σκοτεινά· διότι, όταν οπωσδήποτε εξοικειωθήτε, θα βλέπετε τα πράγματα ασυγκρίτως καλύτερα από τους άλλους τους εκεί, και θα γνωρίζετε έκαστον είδωλον, τι και τίνος είναι, διότι έχετε ιδή την αλήθειαν σχετικώς με το ωραίον, — το δίκαιον και το αγαθόν· και τοιουτοτρόπως προς το συμφέρον και το ιδικόν σας και το ιδικόν μας η διοίκησις της πολιτείας μας θα είναι πραγματικότης και όχι όνειρον, όπως εις τας πλείστας των σημερινών πολιτειών, εις τας οποίας οι άρχοντες πολεμούν μεταξύ των διά μίαν καθαράν σκιάν και διαφιλονεικούν την εξουσίαν, ως να ήτο κανένα σπουδαίον αγαθόν· το αληθές όμως είναι ότι, εις μίαν πόλιν, οπού οι ενδεδειγμένοι να κυβερνώσι δεν δεικνύουν καμμίαν μεγάλην σπουδήν ν' αναλάβουν την αρχήν, κατ' ανάγκην η πόλις αύτη θα διοικήται άριστα και θα βασιλεύη εις αυτήν η ομόνοια· ενώ όπου, οι άρχοντες πράττουν τα εναντία, θα συμβαίνουν και τα εναντία. — Έχεις πολύ δίκαιον.
— Λέγεις λοιπόν να μας παρακούσουν τάχα οι τρόφιμοί μας και να μη θελήσουν να συμμετάσχουν των κόπων της διοικήσεως, έκαστος με την σειράν του, και να είναι ελεύθεροι έπειτα, τον περισσότερον χρόνον, να τον διέρχωνται μαζί εις την χώραν του καθαρού φωτός; — Δεν είναι δυνατόν· διότι δίκαιοι είναι και αυτοί, δίκαια και αυτά που τους επιβάλλομεν ώστε, παρά κάθε άλλον, θα αναλαμβάνη μετά προθυμίας ο καθένας των την αρχήν ως αναγκαίον καθήκον, αντιθέτως προς τα συμβαίνοντα σήμερον εις τας διαφόρους πολιτείας.
— Έτσι είναι πράγματι, φίλε μου· διότι, αν ημπορέσης να εύρης διά τους ενδεδειγμένους να άρχωσι μίαν συνθήκην του βίου προτιμοτέραν από την εξουσίαν, θα ημπορέσης επίσης να εύρης και μίαν πόλιν καλώς διοικουμένην· διότι μόνον εις αυτήν θα κυβερνούν οι πραγματικώς πλούσιοι, όχι πλούσιοι εις χρήματα, αλλά εις αρετήν και σοφίαν, που είναι ο αληθινός πλούτος των ευδαιμόνων· εάν όμως άνθρωποι πτωχοί και πεινασμένοι, που δεν έχουν ιδικά των αγαθά, επιδιώκουν την εξουσίαν νομίζοντες, ότι από αυτήν θα ημπορέσουν να αρπάσουν ό,τι τους λείπει, είναι αδύνατον να υπάρξη καλή διοίκησις· διότι όπου η εξουσία είναι δι' αυτόν τον λόγον περιμάχητος, ο εμφύλιος και εσωτερικός περί αυτής πόλεμος θα επιφέρη επί τέλους τον όλεθρον και αυτών των ιδίων και της όλης πολιτείας. — Σωστότατα. — Γνωρίζεις λοιπόν καμμίαν άλλην συνθήκην βίου, παρά την της αληθινής φιλοσοφίας, που να περιφρονή, τόσον τας πολιτικάς αρχάς και τα αξιώματα; — Όχι, μα την αλήθειαν. — Αλλ' είπαμεν όμως ότι πρέπει να αναλαμβάνουν την εξουσίαν εκείνοι, που δεν είναι ερασταί της· διότι άλλως η μεταξύ εραστών αντιζηλία, θα προκαλέση έριδας και πόλεμον. — Δίχως άλλο. — Ποίους λοιπόν θα εξαναγκάσης να αναδεχθούν την φρούρησιν της πολιτείας παρά εκείνους, οι οποίοι πεπαιδευμένοι σοφώτατα και καλύτερα από κάθε άλλον εις την τέχνην του κυβερνάν, έχουν συγχρόνως και άλλας τιμάς και ένα άλλον βίον κατά πολύ ανώτερον του πολιτικού; — Δεν υπάρχουν βέβαια άλλοι από αυτούς.
— Θέλεις λοιπόν τώρα να εξετάσωμεν, πώς θα σχηματίσωμεν τους τοιούτους ανθρώπους και πώς θα τους φέρωμεν εις το φως, όπως λέγεται διά μερικούς ότι ανέβησαν από τον Άδην εις τους θεούς; — Πώς δεν θέλω; — Εννοείς ότι δεν πρόκειται τώρα εδώ περί, της περιστροφής ενός οστράκου, όπως εις το παιγνίδι των παιδιών, αλλά περί της περιστροφής της ψυχής, περί της επανόδου δηλονότι αυτής από μίαν σκοτεινήν ημέραν εις το αληθινόν φως του όντος, την οποίαν θα ονομάσωμεν αθινήν φιλοσοφίαν. — Πολύ ωραία. — Δεν πρέπει λοιπόν να εξετάσωμεν ποίον από τα μαθήματα έχει αυτήν την δύναμιν; — Πώς όχι;
— Ποίον λοιπόν μάθημα, αγαπητέ μου Γλαύκων, είναι ικανόν ν' ανυψώση την ψυχήν από τα φθαρτά πράγματα εις το καθ' εαυτόν; και τούτο λέγων, έχω ακόμη υπ' όψιν μου και ένα άλλο· δεν είπαμεν ότι οι φρουροί μας κατά την νεότητά των πρέπει να γυμνασθούν εις την τέχνην των όπλων και του πολέμου; — Το είπαμεν πράγματι. — Ώστε πρέπει το μάθημα που ζητούμεν, εκτός του άλλου εκείνου, να έχη ακόμη και αυτήν την ιδιότητα; — Την ποίαν; — Να μην είναι άχρηστον εις ανθρώπους πολεμικούς. — Πρέπει πράγματι, εάν είναι δυνατόν. — Δεν είχομεν προηγουμένως δεχθή εις το εκπαιδευτικόν μας σύστημα ως βάσιν την γυμναστικήν και την μουσικήν; — Μάλιστα. — Αλλ' η γυμναστική αποβλέπει εις πράγμα, που είναι επιδεκτικόν γεννήσεως και φθοράς· διότι έργον έχει να φροντίζη περί της αυξήσεως και της ελαττώσεως των δυνάμεων του σώματος. — Αυτό είναι αλήθεια. — Ώστε δεν ημπορεί να είναι αυτή το μάθημα, που ζητούμεν. — Όχι βέβαια.
— Μήπως λοιπόν να είναι η μουσική, όπως την επραγματεύθημεν τότε; — Αλλά, αν ενθυμείσαι, εκείνη πάλιν ήτο αντίστροφος της γυμναστικής, διότι έργον είχε να μορφώνη τον χαρακτήρα των φυλάκων και να μεταδίδη εις αυτούς διά της αρμονίας μίαν ευαρμοστίαν, όχι όμως και επιστήμην, και διά του ρυθμού ευρυθμίαν· δι' ανάλογον δε σκοπόν έχει ακόμη εις την διάθεσίν της και τους λόγους, είτε τους μυθώδεις είτε και τους αληθινωτέρους· μάθημα όμως κατάλληλον προς τοιούτον τι αγαθόν, που ζητείς συ τώρα, δεν περιείχε κανένα. — Ακριβέστατα μου υπενθυμίζεις όλα αυτά· διότι πράγματι δεν είχε κανένα τοιούτον^ αλλά, ευλογημένε μου Γλαύκων, ποίον επί τέλους να είναι αυτό; όχι βέβαια αι μηχανικαί τέχναι, διότι όλας αυτάς πολύ δικαίως τας εχαρακτήρισες βαναύσους. — Πώς όχι; εν τούτοις, αφού αποκλείσωμεν την γυμναστικήν και την μουσικήν και τας τέχνας, τι άλλο μας υπολείπεται; — Αφού δεν έχομεν πλέον τίποτε έξω από αυτά, ας λάβωμεν, λέγω, κανένα από τα γενικά μαθήματα. — Το ποίον; — Νά, αυτό παραδείγματος χάριν το, τόσον κοινόν, που το χρησιμοποιούν όλαι αι τέχναι και αι επιστήμαι και αι διάνοιαι, και που είναι το πρώτον και απαραίτητον μάθημα διά τον καθένα. — Μα ποίον λοιπόν; — Νά, αυτό το τιποτένιο, που μας διδάσκει να διακρίνωμεν το ένα και τα δύο και τα τρία· και το ονομάζω με γενικόν όνομα αριθμητικήν και λογιστικήν· ή δεν είναι αλήθεια, ότι κάθε τέχνη και επιστήμη είναι αναγκασμένη να προσφεύγη εις αυτά: — Και πολύ μάλιστα· λοιπόν και η πολεμική τέχνη; — Και αυτή κατ' ανάγκην. — Και πράγματι ο Παλαμήδης εις τας τραγωδίας εξευτελίζει τον Αγαμέμνονα και τον παρουσιάζει τελείως καταγέλαστον στρατηγόν· δεν είδες που καυχάται ότι αυτός εύρε τους αριθμούς και με την βοήθειαν αυτών έδωσε το σχέδιον του στρατοπέδου προ της Τροίας, εμέτρησε τα πλοία και όλα τα άλλα, ως να ήτο αδύνατον να μετρηθούν πριν και ως να μην εγνώριζεν ο Αγαμέμνων ούτε πόσα πόδια είχε, αφού δεν ήξευρε να μετρά; και μα την αλήθειαν ποίαν ιδέαν θα εσχημάτιζες δι' ένα τοιούτον στρατηγόν; — Όχι πολύ κολακευτικήν, εάν ήτο αυτό αληθινόν.
— Υπάρχει λοιπόν καμμία άλλη επιστήμη αναγκαιοτέρα διά τον στρατηγόν από την αριθμητικήν και την λογιστικήν; — Υπέρ παν άλλο πράγματι του είναι απαραίτητος, αν θέλη τουλάχιστον να καταλαβαίνη και το παραμικρότερον από την τακτικήν, ή μάλλον αν θέλη και απλώς να είναι άνθρωπος. — Συμμερίζεσαι λοιπόν την ιδέαν που έχω και εγώ περί αυτού του μαθήματος; — Ποίαν ιδέαν; — Σαν να μου φαίνεται πως είναι από εκείνα που ζητούμεν και πως έχει την ιδιότητα να ανυψώνη την ψυχήν εις την καθαράν νόησιν και να την ελκύη προς την θεωρίαν του καθ' εαυτό όντος, αν και κανείς δεν ηξεύρη να το μεταχειρίζεται ορθώς. — Τι εννοείς; — Θα προσπαθήσω να σου δώσω να καταλάβης την ιδέαν μου· εφόσον εγώ θα ξεχωρίζω εκείνα, που θεωρώ κατάλληλα να εξηγήσουν την ψυχήν εκεί που λέγομεν, και εκείνα που δεν τα θεωρώ, εσύ παρακολούθει την εξέτασιν και λέγε την γνώμην σου, εφ' όσον συμφωνείς ή όχι μαζί μου, διά να ίδωμεν σαφέστερα και αυτό, αν είναι όπως εγώ το φαντάζομαι. — Λέγε λοιπόν. — Εν πρώτοις σου λέγω, εάν το βλέπης και συ, ότι από τα αισθητά πράγματα πολλά δεν έχουν ανάγκην να προσκαλέσουν και την νόησιν προς επιθεώρησίν των, διότι τους αρκεί και μόνη η αίσθησις να τα κρίνη, ενώ άλλα απεναντίας έχουν απόλυτον ανάγκην να επέμβη και η νόησις, διότι η αίσθησις δεν καταφέρνει τίποτε σωστόν απέναντί των. — Θα εννοής βέβαια τα μακρινά αντικείμενα και όσα φαίνονται αμυδρώς διαγεγραμμένα. — Δεν επέτυχες ακριβώς εκείνο που θέλω να είπω. — Ποία λοιπόν εννοείς; — Εκείνα που δεν προκαλούν την επέμβασιν της νοήσεως είναι όσα δεν υποπίπτουν συγχρόνως και εις μίαν εναντίαν αίσθησιν· θεωρώ δε ως προκαλούντα την επέμβασιν, εκείνα που γεννούν συγχρόνως δύο αντιθέτους αισθήσεις, και δεν ξεχωρίζομεν αν είναι αυτό ή το όλως διόλου αντίθετον, ανεξαρτήτως του αν το αντικείμενον είναι μακράν ή πλησίον· θα εννοήσης καλύτερα το πράγμα με το εξής παράδειγμα· ιδού, λέγομεν τρεις δάκτυλοι: ο μικρός, ο παράμεσος και ο μέσος. — Πολύ καλά. — Λάβε ότι τους βλέπομεν από πλησίον και πρόσεξε τώρα εις αυτό που θα σου ειπώ. — Το ποίον; — Έκαστος εξ αυτών φαίνεται εξ ίσου δάκτυλος, και υπ' αυτήν την έποψιν δεν υπάρχει μεταξύ των καμμία διαφορά, είτε φαίνεται εις το μέσον ο ένας και εις το άκρον ο άλλος, είτε είναι άσπρος ή μαύρος, παχύς ή λεπτός και ό,τι άλλο τοιούτον· εις όλα αυτά δεν αναγκάζεται η ψυχή των ανθρώπων να ερωτήση την νόησιν τι πράγμα είναι ο δάκτυλος· διότι ουδέποτε η όρασις έδειξεν ότι ο δάκτυλος είναι συγχρόνως κάτι τι άλλο και αντίθετον από τον δάκτυλον. — Ουδέποτε πράγματι. — Ώστε έχω δίκαιον να λέγω ότι εις την περίπτωσιν αυτήν τίποτε δεν προκαλεί ουδ' εξεγείρει την νόησιν. — Φυσικά.
— Αλλ' όμως η όρασις κρίνει άραγε επαρκώς περί του μεγέθους ή της μικρότητος των δακτύλων, και δεν την ενδιαφέρει προς τούτο, αν ο ένας εξ αυτών κείται εις το μέσον ή εις το άκρον; ωσαύτως δε και η αφή περί του πάχους ή της λεπτότητος, της μαλακότητος ή σκληρότητος; και αι άλλαι επίσης αισθήσεις δι' όλα τα τοιαύτα μήπως δεν έχουν την απαιτουμένην ακρίβειαν; ή δεν ενεργεί ως εξής εκάστη εξ αυτών; πρώτον μεν η αίσθησις η ωρισμένη διά το σκληρόν κατ' ανάγκην είναι ωρισμένη και διά το μαλακόν και μεταφέρει εις την ψυχήν ως ένα και το αυτό πράγμα το αίσθημα του σκληρού και του μαλακού; — Μάλιστα αυτό συμβαίνει. — Δεν θα ευρίσκεται λοιπόν κατ' ανάγκην η ψυχή εις απορίαν επί των περιστάσεων τούτων, τι τάχα να είναι εκείνο που της φανερώνει η αίσθησις αυτή ως σκληρόν, αφού της λέγει το ίδιον και ως μαλακόν, καθώς και του βαρέος και του ελαφρού, αφού και το βαρύ της το παριστάνει ελαφρόν, και το ελαφρόν βαρύ; — Πραγματικώς θα φαίνωνται παράδοξοι αι μαρτυρίαι αυταί εις την ψυχήν και θα χρειάζωνται να υποβληθούν εις εξέτασιν εκ μέρους της. — Είναι λοιπόν εύλογον εις αυτάς τας περιστάσεις η ψυχή, προσκαλούσα εις βοήθειάν της την σκέψιν και την νόησιν, να προσπαθή να εξετάση, αν αύται αι μαρτυρίαι, που της έφερεν η αίσθησις, αναφέρωνται εις έν, ή εις δύο πράγματα. — Πώς όχι; — Και αν κρίνη ότι αναφέρονται εις δύο, τότε έκαστον εξ αυτών θα το πάρη ως ένα ιδιαίτερον και ξεχωριστόν πράγμα. — Ναι. — Εάν λοιπόν έκαστον εξ αυτών της φαίνεται ένα, το ένα δε και το άλλο μαζί δύο, αυτά βέβαια τα δύο θα τα αντιληφθή χωριστά· διότι αν ήσαν αχώριστα, δεν θα τα αντελαμβάνετο ως δύο, αλλ' ως ένα. — Σωστά. — Αλλά και η όρασις, καθώς ελέγαμεν, έβλεπε και το μέγα και το μικρόν, όχι όμως ως κάτι τι χωρισμένον αλλ' ως πράγματα συγκεχυμένα ομού· ή όχι: — Μάλιστα. — Και ακριβώς διά να σαφηνίση αυτό, ηναγκάσθη πάλιν να εξετάση η νόησις το μέγα και το μικρόν, όχι πλέον συγκεχυμένα αλλ' απεναντίας ακριβώς χωρισμένα και καθ' εαυτά. — Είναι αληθές. — Από μίαν λοιπόν τοιαύτην περίστασιν δεν επέρχεται κατά πρώτον εις την ψυχήν η ιδέα να ερωτήση, τι τάχα να είναι το μέγεθος και τι πάλιν η μικρότης; — Βεβαιότατα. — Και έτσι λοιπόν εφθάσαμεν να ξεχωρίσωμεν δύο πράγματα, το ορατόν και το νοητόν. — Πολύ σωστά.
— Αυτό λοιπόν ήθελα και πριν να σου δώσω να καταλάβης, όταν σου έλεγα, ότι άλλα μεν πράγματα κινούν την ψυχήν εις σκέψιν, και ως τοιαύτα ελάμβανα εκείνα που προκαλούν συγχρόνως δύο αντίθετα αισθήματα, άλλα δε πάλιν δεν προκαλούν παρά ένα μόνον, και δι' αυτό δεν διεγείρουν την νόησιν. — Ενόησα τώρα, και συμφωνώ πληρέστατα μαζί σου.
— Λοιπόν τι από τα δύο αυτά πράγματα νομίζεις ότι είναι ο αριθμός και η μονάς; — Δεν γνωρίζω καλά. — Συλλογίσου από εκείνα που είπαμεν ανωτέρω· διότι αν λαμβάνωμεν επαρκή γνώσιν της μονάδος ή διά της οράσεως ή διά καμμιάς άλλης αισθήσεως, τότε δεν θα ήτο από εκείνα που μας σύρουν προς την νόησιν της ουσίας, όπως είπαμεν προκειμένου και περί του δακτύλου· εάν όμως μαζί με την μονάδα μας παρουσιάζεται συγχρόνως και το αντίθετόν της, ώστε να μη μας φαίνεται περισσότερον έν παρά και το εναντίον του ενός, τότε πλέον έχομεν ανάγκην του κριτού, που να ξεχωρίση το πράγμα, και η ψυχή, ευρισκομένη εις απορίαν περά αυτού, θα ήτο ηναγκασμένη να εξεγείρη την νόησιν και να την ερωτήση τι είναι αυτή η μονάς· και τοιουτοτρόπως η γνώσις της μονάδος θα ήτο από εκείνα που σύρουν την ψυχήν και την στρέφουν προς την θεωρίαν του καθ' εαυτό όντος. — Αλλά πράγματι μας παρουσιάζεται υπό την διπλήν αυτήν όψιν η μονάς· διότι βλέπομεν συγχρόνως το ίδιον πράγμα και ως έν και ως άπειρα τον αριθμόν. — Και αφού αυτό συμβαίνει με την μονάδα, δεν θα συμβαίνη επίσης και με κάθε άλλον αριθμόν; Πώς όχι; Αλλ' όμως τας μεταξύ των αριθμών σχέσεις τας εξετάζει η αριθμητική και η λογιστική. — Μάλιστα. — Ώστε και αι δύο αυταί οδηγούν εις την αλήθειαν. Θαυμασίως μάλιστα.
— Θα είναι λοιπόν από εκείνα τα μαθήματα που εζητούσαμεν· και είναι πράγματι απαραίτητα εις τον στρατιωτικόν μεν, επειδή πρέπει να τα γνωρίζη διά την τακτικήν, εις τον φιλόσοφον δε, διότι πρέπει να εξέλθη από εκείνα, που είναι επιδεκτικά γενέσεως και φθοράς και να ανυψωθή εις την ουσίαν των πραγμάτων· άλλως ουδέποτε θα γίνη αληθινός μαθηματικός. — Όλα αυτά είναι αληθή.
— Αλλά ο φρουρός της πόλεώς μας είναι συγχρόνως πολεμικός και φιλόσοφος. — Μάλιστα. — Πρέπει επομένως διά νόμου να θεσπίσωμεν αυτό το μάθημα και να υποχρεώσωμεν τους μέλλοντας να καθέξουν τα ανώτατα αξιώματα εις την πολιτείαν μας να επιδίδωνται εις την λογιστικήν όχι επιπολαίως, αλλά μέχρι του βαθμού να είναι ικανοί διά της καθαράς νοήσεως να γνωρίζουν αυτήν την φύσιν και την ουσίαν των αριθμών, όχι διά να την χρησιμοποιούν βέβαια, όπως οι έμποροι και οι μεταπράται εις τας ληψοδοσίας των, αλλά διά να την εφαρμόζουν εις τα πολεμικά και διά να ευκολύνουν την ψυχήν να γυρίζη από τα φθαρτά εις την αλήθειαν και την ουσίαν των όντων. Πολύ λαμπρά τα λέγεις.
— Αλλά ο φρουρός της πόλεώς μας είναι συγχρόνως πολεμικός και φιλόσοφος. — Μάλιστα. — Πρέπει επομένως διά νόμου να θεσπίσωμεν αυτό το μάθημα και να υποχρεώσωμεν τους μέλλοντας να καθέξουν τα ανώτατα αξιώματα εις την πολιτείαν μας να επιδίδωνται εις την λογιστικήν όχι επιπολαίως, αλλά μέχρι του βαθμού να είναι ικανοί διά της καθαράς νοήσεως να γνωρίζουν αυτήν την φύσιν και την ουσίαν των αριθμών, όχι διά να την χρησιμοποιούν βέβαια, όπως οι έμποροι και οι μεταπράται εις τας ληψοδοσίας των, αλλά διά να την εφαρμόζουν εις τα πολεμικά και διά να ευκολύνουν την ψυχήν να γυρίζη από τα φθαρτά εις την αλήθειαν και την ουσίαν των όντων. Πολύ λαμπρά τα λέγεις.
Τώρα δε, που συνέπεσεν ο λόγος διά το μάθημα αυτό των αριθμών και των υπολογισμών, παρατηρώ πόσον ωραίον είναι και υπό πολλάς επόψεις χρήσιμον· διά τον σκοπόν που επιδιώκομεν, να καταγίνεται κανείς εις αυτό απλώς διά να το γνωρίζη μόνον και όχι διά να το χρησιμοποιή εις το εμπόριον. — Πώς δα; — Εν πρώτοις αυτό, που ελέγαμεν και τώρα, ότι έχει την ιδιότητα να ανυψώνη την ψυχήν εις θαυμαστά ύψη και την αναγκάζει να φιλοσοφή περί αυτής της φύσεως των αριθμών και να μην ανέχεται να της προβάλλουν εις τους υπολογισμούς της αριθμούς εφαρμοζομένους εις αισθητά και ορατά αντικείμενα· διότι γνωρίζεις βέβαια τι κάμνουν οι φημισμένοι, διά την περί ταύτα δεινότητά τους· εάν τις επιχειρή να διαιρέση, αυτήν την μονάδα διά της φαντασίας, τον περιγελούν και δεν θέλουν να ακούσουν τίποτε· αλλ' εάν εσύ την διαιρέσης, εκείνοι θα την πολλαπλασιάσουν, φοβούμενοι μήπως το έν φανή όχι έν, αλλά σύνολον πολλών μορίων. — Έχεις δίκαιον. — Τι δε νομίζεις, ότι θα απεκρίνοντο, ω Γλαύκων, αν κανείς τους ηρώτα: «περί ποίων αριθμών ομιλείτε, άνθρωποι; πού είναι αυταί αι μονάδες, όπως σεις τας παραδέχεσθε, απαραλλάκτως και κατά πάντα ίσας μεταξύ των, χωρίς να έχουν την ελαχίστην διαφοράν και αι οποίαι δεν αποτελούνται καθόλου από μόρια;»· τι νομίζεις, λέγω, ότι θα απεκρίνοντο; — Ότι ομιλούν περί των αριθμών, τους οποίους μόνον διά της φαντασίας ημπορεί κανείς, να συλλάβη και όχι με κανένα άλλον τρόπον. — Βλέπεις λοιπόν, φίλε μου, ότι πραγματικώς μας είναι απαραίτητον αυτό το μάθημα, αφού φαίνεται ότι εξαναγκάζει την ψυχήν να μεταχειρισθή την νόησιν, διά να γνωρίση την αλήθειαν; — Και τωόντι είναι καταλληλότατον διά να παραγάγη αυτό το αποτέλεσμα. — Παρετήρησες δε ακόμη και ένα άλλο, ότι οι εκ φύσεως λογιστικοί είναι οξύτατοι γενικώς ειπείν και εις όλα τα μαθήματα, και ότι πάλιν, και όσοι είναι βραδείς τον νουν, όταν καταγίνουν και γυμασθούν με τα μαθηματικά, και αν δεν ωφεληθούν τίποτε άλλο, αποκτούν πολύ μεγαλυτέραν οξύτητα πνεύματος παρά όσην εκ φύσεως έχουν; — Είναι αληθές αυτό. — Και όμως, καθώς εγώ νομίζω, είναι δύσκολον να εύρης άλλα μαθήματα που να παρέχουν τόσον κόπον, διά να τα μάθης και τα εμβαθύνης, όσον αυτό. — Πράγματι. — Ένεκα όλων λοιπόν αυτών των λόγων δεν πρέπει να παραλείψωμεν αυτό το μάθημα, αλλά πρέπει να εκπαιδεύωμεν εις αυτό τας αρίστας φύσεις. — Είμαι σύμφωνος μαζί σου.
— Το εδέχθημεν λοιπόν αυτό πρώτον^ ας εξετάσωμεν δε τώρα, εάν μας κάμνη διά τον σκοπόν μας, το δεύτερον αυτό μάθημα, που σχετίζεται στενώς με εκείνο. — Το ποίον; μήπως εννοείς την γεωμετρίαν; — Αυτήν ακριβώς. — Είναι προφανές ότι μας κάμνει, καθόσον τουλάχιστον αναφέρεται εις την πολεμικήν τέχνην· διότι όσον αφορά τας στρατοπεδεύσεις και τας καταλήψεις ισχυρών θέσεων και τας συμπυκνώσεις και αναπτύξεις του στρατεύματος και όλα τα σχετικά με τους διαφόρους σχηματισμούς του στρατού είτε κατά την μάχην είτε εν πορεία, ασυγκρίτως θα υπερέχη ένας γεωμέτρης από ένα μη τοιούτον. — Ναι, άλλως προς τούτο θα ήρκει και μικρά γνώσις της γεωμετρίας και των υπολογισμών· πρέπει να εξετάσωμεν, αν η βαθεία και ανωτέρα γνώσις της επιστήμης αυτής τείνη εις το να καταστήση ευκολωτέραν την κατάληψιν της ιδέας του αγαθού· αυτό δε είναι, καθώς είπαμεν, το αποτέλεσμα πασών των επιστημών, όσαι εξαναγκάζουν την ψυχήν να στραφή προς την σφαίραν εκείνην, όπου ευρίσκεται το ευδαιμονέστατον των όντων, που πρέπει η ψυχή με κάθε τρόπον να αντικρύση και να ίδη. — Έχεις δίκαιον.
— Εάν λοιπόν και η γεωμετρία αναγκάζη την ψυχήν να αποβλέπη προς την ουσίαν των όντων, τότε μας κάμνει διά τον σκοπόν μας, εάν όμως περιορίζεται απλώς εις τα φθαρτά, δεν μας κάμνει. — Αναμφιβόλως. — Αυτό όμως δεν θα μας το αμφισβητήσουν όσοι έχουν και μικράν μόνον ιδέαν γεωμετρίας, ότι δηλαδή ο σκοπός της επιστήμης ταύτης αντίκειται εξ ολοκλήρου προς όσα λέγουν εκείνοι, που πραγματεύονται περί αυτής. — Πώς αυτό; — Η γλώσσα δηλαδή που μεταχειρίζονται είναι όλως διόλου αστεία, αν και δεν ημπορούν να κάμουν διαφορετικά, διότι έχουν διαρκώς εις το στόμα των τας λέξεις τετραγωνίζω και εκτείνω και προσθέτω, ως να τα έκαμνον πράγματι αυτά και να απέβλεπον εις το πρακτικόν μέρος, ενώ η επιστήμη αυτή ολόκληρος άλλο αντικείμενον δεν έχει, παρά την γνώσιν. — Αυτό είναι αληθές — Συμφωνείς ακόμη και δι' ένα άλλο πράγμα; — Το ποίον; — Ότι έχει αντικείμενον την γνώσιν του αιωνίως όντος, και όχι εκείνου του οποίου λαμβάνει αρχήν και τέλος; — Δεν έχω καμμίαν δυσκολίαν να το παραδεχθώ· πράγματι η γεωμετρία είναι γνώσις του αιωνίως όντος. — Κατά συνέπειαν δύναται να σύρη και αυτήν την ψυχήν προς την αλήθειαν και να επεξεργασθή μίαν φιλοσοφικήν διάνοιαν, εις τρόπον ώστε να κρατή πάντοτε εστραμμένα προς τα άνω τα βλέμματα, τα οποία τώρα χωρίς να πρέπη έχομεν προς τα κάτω. — Όσον το δυνατόν περισσότερον. — Όσον το δυνατόν λοιπόν περισσότερον πρέπει και ημείς να υποχρεώνωμεν τους νέους της καλλιπόλεώς μας, να μη παραμελούν κατ' ουδένα τρόπον την γεωμετρίαν· διότι ακόμη και τα πάρεργα και τα επουσιώδη αυτής έχουν όχι μικράν σπουδαιότητα. — Ποία δηλαδή εννοείς; — Πρώτον εκείνα που ανέφερες και συ, τα σχετιζόμενα δηλαδή με την πολεμικήν τέχνην^ εν γένει όμως και διά τα άλλα τα μαθήματα, όσον αφορά την ευκολωτέραν κατάληψιν αυτών, γνωρίζομεν ότι έχει απ' άκρου εις άκρον διαφοράν εκείνος που είναι εντριβής της γεωμετρίας, από εκείνον, που δεν είναι. — Πράγματι απ' άκρου εις άκρον. — Ώστε να ορίσωμεν δεύτερον αυτό μάθημα διά τους νέους μας; — Να το ορίσωμεν.
— Τι δε; να ορίσωμεν ως τρίτον την αστρονομίαν; ή δεν το εγκρίνεις; — Πώς όχι; διότι όχι μόνον διά την γεωργίαν και την ναυτιλίαν, αλλ' επίσης και διά την στρατηγίαν είναι αναγκαίον να έχη κανείς ακριβεστέραν γνώσιν των ωρών, των μηνών και των ενιαυτών. — Είσαι μα την αλήθειαν πολύ νόστιμος, διότι φαίνεται ως να φοβήσαι τους πολλούς, μήπως νομισθής ότι εισάγεις άχρηστα μαθήματα· όμως η ωφέλεια των μαθημάτων τούτων δεν είναι αναξία λόγου, καίτοι πολύ δύσκολα ήθελον το παραδεχθή· δι' αυτών των μαθημάτων αληθώς αποκαθαίρεται και αναζωπυρούται ένα όργανον της ψυχής εκάστου, το οποίον σβύνει και τυφλούται από τας άλλας ενασχολήσεις της ζωής, αν και είναι προτιμότερον από χιλίους οφθαλμούς· διότι μόνον δι' αυτού ημπορούμεν να ίδωμεν την αλήθειαν· αυτά να σε ακούσουν να λέγης, όσοι είναι σύμφωνοι μαζί μας επί του ζητήματος τούτου, θα σε επικροτήσουν εκθύμως· όσοι όμως δεν έχουν εννοήση αυτήν την αλήθειαν, φυσικώ τω λόγω θα ειπούν ότι δεν λέγεις τίποτε· διότι δεν βλέπουν καμμίαν άλλην αξίαν λόγου ωφέλειαν από αυτάς τας επιστήμας· βλέπε λοιπόν τώρα προς ποίους εξ αυτών ομιλείς, εκτός αν δεν το κάμνης ούτε διά τους μεν, ούτε διά τους δε, αλλ' απλώς χάριν του εαυτού σου κάμνεις αυτούς τους συλλογισμούς, χωρίς όμως να φθονής, αν και κανείς άλλος θα ηδύνατο να επωφεληθή εξ αυτών. — Προτιμώ χάριν του εαυτού μου το περισσότερον να ομιλώ, να ερωτώ και να αποκρίνωμαι.
— Αν είναι λοιπόν έτσι, κάμε τώρα ένα βήμα προς τα οπίσω· διότι δεν ελάβαμεν την επιστήμην, που έπρεπε να λάβωμεν κατόπιν της γεωμετρίας. — Τι εκάμαμεν δηλαδή; — Μετά τας επιφανείας, ελάβαμεν τα στερεά εν κινήσει, χωρίς προηγουμένως να ασχοληθώμεν με αυτά καθ' εαυτά· η τάξις απήτει, κατόπιν εκείνων που έχουν δύο διαστάσεις, να λάβωμεν τα έχοντα τρεις, όπως είναι παραδείγματος χάριν ο κύβος και όλα όσα έχουν και βάθος. — Αυτό είναι αληθές· μου φαίνεται όμως, Σωκράτη, ότι δεν ευρέθησαν ακόμη αυτά. — Το τοιούτον προέρχεται από δύο αιτίας· πρώτον μεν διότι καμμία πολιτεία δεν δίδει την πρέπουσαν εκτίμησιν εις αυτάς τας ανακαλύψεις και εργάζονται επιμόνως άνευ λόγου όσοι καταγίνονται εις τας δυσκολωτάτας αυτάς ερεύνας· δεύτερον δε διότι οι καταγινόμενοι έχουν ανάγκην ενός οδηγού, άνευ του οποίου εις τίποτε δεν είναι δυνατόν να καταλήξουν αι έρευναί των· αλλά τοιούτος οδηγός, διά να ευρεθή, πρώτον μεν είναι πολύ δύσκολον, και αν όμως υποθέσωμεν ότι ευρέθη, όπως τώρα έχουν τα πράγματα, δεν θα κατεδέχοντο να του ακούσουν όσοι καταγίνονται με τας ερεύνας ταύτας, διότι το έχουν πολύ παρμένον επάνω των· εάν όμως ολόκληρος η πόλις ήθελεν επιστατήση εις τας εργασίας αυτάς, αποδεικνύουσα την εκτίμησίν της, θα την ηκολούθουν τοιουτοτρόπως και αυτοί και διά της συνεχούς και επιμόνου ερεύνης, θα κατέληγον εις ευχάριστον αποτέλεσμα και θα ευρίσκετο επί τέλους η αλήθεια· αφού και τώρα με όλην την περιφρόνησιν που έχουν προς αυτήν την επιστήμην και τα εμπόδια, που της παρεμβάλλουν, και μολονότι και ο μικρός αριθμός των καταγινομένων δεν κατανοεί όλην την χρησιμότητα αυτής, πάλιν όμως παρ' όλα αυτά με μόνην την δύναμιν του θελγήτρου που εξασκεί, από ημέρας εις ημέραν προοδεύει και τίποτε το παράδοξον επί τέλους να φθάση εις το τέρμα που επιδιώκει. — Και πράγματι δεν ημπορεί κανείς να αρνηθή, ότι είναι κατ' εξοχήν ελκυστική επιστήμη· εξήγησέ μου όμως σαφέστερον αυτά που έλεγες τώρα· και γεωμετρίαν μεν ενοούσες την πραγματευομένην περί των επιπέδων επιφανειών. — Μάλιστα. — Μετ' αυτήν έθετες πρώτον μεν την αστρονομίαν, ύστερα όμως μετέβαλες την σειράν. — Ναι, διότι από την βίαν μου, να τα περιλάβω όλα μίαν ώραν αρχύτερα, ηργοπόρησα απεναντίας περισσότερον· έπρεπε, ύστερ' από την γεωμετρίαν, να κάμω λόγον περί των στερεών σωμάτων, επειδή όμως η περί αυτών έρευνα έχει κάμη μηδαμινάς προόδους, την παρέτρεξα διά να μεταβώ εις την αστρονομίαν, η οποία είναι η επιστήμη των στερεών εν κινήσει. Πολύ σωστά.
— Ώστε λοιπόν ως τέταρτον μάθημα ορίζομεν την αστρονομίαν, δεχόμενοι ότι υπάρχει η στερεομετρία, την οποίαν παρελείψαμεν τώρα, εάν η πολιτεία ασχοληθή περί αυτής — Πολύ φυσικά· και επειδή προ ολίγου με επέπληξαν διότι επήνεσα την αστρονομίαν τόσον αδέξια, την επαινώ τώρα κατά τρόπον σύμφωνον με την ιδικήν σου αντίληψιν· διότι είναι, νομίζω, εις όλους φανερόν, ότι αυτή αναγκάζει την ψυχήν να στρέφη τα βλέμματά της προς τα άνω και την οδηγεί από τα επίγεια πράγματα προς τα επουράνια. — Ίσως, καθώς λέγεις, να είναι εις όλους αυτό φανερόν, εκτός όμως εμού· διότι εγώ δεν κρίνω κατ' αυτόν τον τρόπον. — Αλλά πώς λοιπόν; — Όπως μεν την σπουδάζουν τώρα εκείνοι, οι οποίοι την ανάγουν εις φιλοσοφίαν, την κάμνουν απεναντίας να βλέπη προς τα κάτω. — Τι θέλεις να είπης; — Μου φαίνεται ότι εκλαμβάνεις κατά ένα περίεργον τρόπον εκείνο, το οποίον εγώ ονομάζω θεωρίαν των άνω· διότι καταντά το ίδιον, και αν ένας σηκώση την κεφαλήν, του και παρατηρή τα κοσμήματα μιας οροφής, να νομίζης ότι τα παρατηρεί διά της νοήσεως και όχι με τους οφθαλμούς του^ τώρα πιθανόν να έχης εσύ δίκαιον και εγώ να απατώμαι χονδροειδώς· διότι εγώ δεν ημπορώ να εννοήσω άλλην επιστήμην, που να κάμνη την ψυχήν να βλέπη προς τα άνω παρά εκείνην, που αντικείμενόν της έχει το ον και το αόρατον^ εάν δε κανείς χάσκη παρατηρών προς τα άνω, ή με μισοκλεισμένους τους οφθαλμούς προς τα κάτω προσπαθή να μάθη κανένα από τα αισθητά, ποτέ εγώ δεν θα είπω ότι θα μάθη αυτός τίποτε — διότι, κανένα από τα αισθητά δεν είναι αντικείμενον επιστήμης — ούτε ότι η ψυχή του βλέπει προς τα άνω, αλλά προς τα κάτω, και αν ακόμη είναι εξαπλωμένος ανάσκελα είτε εις την θάλασσαν είτε εις την ξηράν.
— Είναι δικαία η τιμωρία μου και ορθώς με επέπληξες· αλλά πώς λέγεις ότι πρέπει να μανθάνουν την αστρονομίαν διαφορετικά απ' ό,τι διδάσκεται σήμερον, διά να είναι η μάθησίς της ωφέλιμος προς τον σκοπόν μας; — Ιδού πώς· αυτά τα εν τω ουρανώ κοσμήματα, τα οποία υποπίπτουν εις την όρασιν, πρέπει βέβαια να τα θαυμάζωμεν διά την ωραιότητά των και διά την τάξιν των, υπολείπονται όμως κατά πολύ από τας αληθινάς καλλονάς, που παράγουν η πραγματική ταχύτης και η πραγματική βραδύτης εις τας προς αλλήλας σχέσεις και εις τας κινήσεις που μεταδίδουν εις τα εν τω ουρανώ σώματα κατά τους αληθινούς αριθμούς και τα αληθινά σχήματα· πράγματα τα οποία διαφεύγουν την όρασιν και μόνον με την σκέψιν και την νόησιν δύναται κανείς να συλλάβη· ή παραδέχεσαι εσύ το εναντίον; — Καθόλου.
— Πρέπει λοιπόν τας ουρανίους καλλονάς να τας μεταχειριζώμεθα απλώς ως εικόνας και παραδείγματα προς κατανόησιν των αοράτων εκείνων, όπως αν ήθελέ τις επιτύχη εικόνας μετά περισσής τέχνης κατεσκευασμένας υπό του Δαιδάλου ή κανενός άλλου γλύπτου ή ζωγράφου· διότι ένας έμπειρος της γεωμετρίας, εάν έβλεπεν αυτάς, βεβαίως θα εθαύμαζε την καλλιτεχνικήν των εκτέλεσιν, θα εθεώρει όμως γελοίον να τας εσπούδαζεν επισταμένως, διά να μάθη εξ αυτών την αλήθειαν περί των ίσων ή διπλασίων ή πάσης άλλης αναλογίας. — Πώς πράγματι δεν θα ήτο γελοίον;
— Και ένας λοιπόν αληθινός αστρονόμος δεν θα επάθαινε το ίδιον, αν παρετήρει κατ' αυτόν τον τρόπον τας περιφοράς των ουρανίων σωμάτων; θα παραδεχθή βεβαίως ότι, εκείνος όστις κατεσκεύασε και διεκόσμησε τον ουρανόν και τα εν αυτώ, τα κατεσκεύασεν όσον το δυνατόν ωραιότερα· αλλά δεν νομίζεις, ότι θα θεωρήση άτοπον να παραδεχθή τις, ότι αι σχέσεις της ημέρας προς την νύκτα, των ημερών προς τον μήνα, των μηνών προς το έτος και της περιφοράς των άστρων ως προς αυτά και προς άλληλα, μένουν αι αυταί πάντοτε και ποτέ δεν μεταβάλλονται διόλου, ενώ πρόκειται περί φαινομένων υλικών και ορατών, και να ζητή κατά πάντα τρόπον να ανακαλύψη την αλήθειαν εις όλα αυτά; — Τώρα, που σου ακούω, παραδέχομαι, ότι είναι όπως τα λέγεις. — Ώστε θα σπουδάζωμεν την αστρονομίαν μεταχειριζόμενοι τα άστρα όπως τα σχήματα εις την γεωμετρίαν· και επομένως θα αφήσωμεν κατά μέρος τα ουράνια φαινόμενα, εάν θέλωμεν διά της σπουδής της αστρονομίας να κάμωμεν χρήσιμον την γνωστικήν δύναμιν της ψυχής μας, η οποία άλλως θα μείνη άχρηστος — Πόσον περισσοτέρας υποχρεώσεις αναθέτεις εις την αστρονομίαν, από όσας έχει τώρα! — Νομίζω ότι το ίδιον είμεθα υποχρεωμένοι να κάμωμεν και διά τας άλλας μαθήσεις, αν πρόκειται να προκύψη κανέν όφελος από την νομοθεσίαν μας. Αλλά ημπορείς να μου ενθυμίσης καμμίαν ακόμη από τας επιστήμας, που ταιριάζουν διά τον σκοπόν μας; — Δεν ημπορώ τώρα έτσι να ενθυμηθώ.
— Και όμως η κίνησις, καθώς εγώ νομίζω, παρουσιάζεται όχι υπό μίαν μορφήν μόνον, αλλά υπό περισσοτέρας· ένας σοφός θα ηδύνατο ίσως να τας απαριθμήση όλας· εκείνοι δε, που τας γνωρίζομεν και ημείς, είναι δύο. — Ποίαι είναι αυταί; — Εκτός αυτής που είπαμεν προ ολίγου, της αστρονομίας, και η αντίστροφός της. — Ποία δηλαδή; — Φαίνεται ότι, καθώς διά την αστρονομικήν κίνησιν έχουν κατασκευασθή οι οφθαλμοί, τοιουτοτρόπως διά την εναρμόνιον κίνησιν τα ώτα· και αι επιστήμαι αυταί, η αστρονομία και η μουσική, είναι αδελφαί προς αλλήλας, καθώς το λέγουν οι Πυθαγόρειοι και ημείς συμφωνούμεν μαζί των· δεν είναι έτσι; — Μάλιστα. — Επειδή όμως το ζήτημα θέλει πολύν κόπον, μας αρκεί επί του παρόντος, να μάθωμεν τι λέγουν αυτοί περί τούτου και περί άλλων ακόμη, αν γίνη ανάγκη. Εννοείται όμως ότι εις όλα αυτά θα φυλάττωμεν ημείς πάντοτε το αξίωμά μας. — Ποίον; — Να μην επιχειρούν ποτέ οι τρόφιμοί μας να μανθάνουν ατελώς καμμίαν από αυτάς τας γνώσεις, και αι οποίαι να μην φθάνουν εις το τέρμα, όπου πρέπει να τείνουν τα πάντα, καθώς ελέγαμεν προ ολίγου περί της αστρονομίας· ή μήπως δε γνωρίζεις, ότι τα ίδια κάμνουν και με την αρμονίαν; περιορίζονται δηλαδή να μετρούν τους τόνους και τας συμφωνίας, που ακούονται με τα ώτα, και τοιουτοτρόπως χάνουν άδικα τους κόπους των, καθώς οι αστρονόμοι.
— Μα την αλήθειαν και τίποτε αστειότερον από αυτό που κάνουν οι μουσικοί μας· διαρκώς σου ομιλούν διά κάποιους διατονικούς χρωματισμούς και σου τεντώνουν τα αυτιά σαν να πρόκειται ν' αρπάξουν καμμιά φωνή από τη γειτονιά, και ο ένας σου λέγει, ότι ακούει ακόμη ένα διάμεσον τόνον, ο οποίος είναι το μικρότατον διάστημα, που χωρίζει δύο κυρίους τόνους, ενώ ο άλλος υποστηρίζει απεναντίας ότι και οι δύο είναι εντελώς όμοιοι, όλοι των δε προτιμούν την κρίσιν των ώτων από του νου. — Ομιλείς βέβαια διά τους αγαθούς εκείνους μουσικούς, που δεν αφήνουν ησύχους τας χορδάς, αλλά τας υποβάλλουν εις βασανιστήρια και τας στρεβλώνουν επάνω εις τα κλειδιά· θα ημπορούσα να παρατείνω ακόμη την περιγραφήν, να ομιλήσω διά τα κτυπήματα που κατεβάζουν με το δοξάρι, διά τας κατηγορίας που απευθύνουν κατά των χορδών, πως τάχα πεισμώνουν και αρνούνται να δώσουν τον τόνον, που των ζητούν, αλλά σταματώ ως εδώ, και σου λέγω ότι δεν εννοώ αυτούς τους μουσικούς, αλλ' εκείνους που είπαμεν προ ολίγου, ότι θα τους ερωτήσωμεν περί αρμονίας· διότι αυτοί είναι που κάμνουν το ίδιον με τους αστρονόμους· ζητούν δηλαδή τας αριθμητικάς σχέσεις, που προκύπτουν από τας συμφωνίας τας ακουομένας διά των ώτων, αλλά δεν φθάνουν να τας θεωρούν ως μέσον απλώς, διά να εύρουν ποίοι αριθμοί είναι αρμονικοί και ποίοι όχι και διά ποίον λόγον. — Θαυμάσιον θα ήτο αυτό που λέγεις. — Χρήσιμον οπωσδήποτε διά την ζήτησιν του καλού και του αγαθού, ενώ, εάν επεδιώκετο διά κάθε άλλον σκοπόν, θα ήτο παντελώς άχρηστον. — Πολύ φυσικά.
— Εκτός δε τούτου φρονώ ότι, αν η σπουδή όλων αυτών των επιστημών, τας οποίας διήλθομεν, φθάση να γνωρίση την συγγένειαν και την στενήν σχέσιν και επίδρασιν, που έχουν αυταί μεταξύ των, τότε θα μας ήτο πράγματι μεγάλης χρησιμότητος διά τον σκοπόν που επιδιώκομεν, και δεν θα επήγαιναν οι κόποι μας χαμένοι. — Και εγώ το φαντάζομαι αυτό· αλλ' αυτό το έργον, που λέγεις, Σωκράτη, είναι πολύ μακρόν και δύσκολον.
— Το έργον του προοιμίου, ή τίνος άλλου; ή μήπως δεν γνωρίζεις ότι όλα αυτά είναι απλώς προοίμια και η εισαγωγή της μελωδίας, που πρέπει να μάθωμεν; διότι βέβαια δεν φρονείς, ότι όλοι, όσοι καταγίνονται με τας επιστήμας, που προανεφέραμεν, είναι συγχρόνως και δεινοί διαλεκτικοί. — Όχι βέβαια· ως τώρα τουλάχιστον δεν ευρήκα, παρά ένα ελάχιστον αριθμόν τοιούτων. — Αλλά πώς; άνθρωποι, που δεν είναι εις θέσιν να δώσουν ή να ακούσουν τον λόγον παντός πράγματος, θα ημπορέσουν ποτέ να μάθουν τίποτε από εκείνα, που είπαμεν, ότι πρέπει να γνωρίζωμεν; — Εννοείται όχι. — Αυτό λοιπόν δεν είναι επί τέλους η μελωδία, της οποίας την εκτέλεσιν φέρει εις πέρας η διαλεκτική; η οποία, αν και είναι πράγμα πνευματικόν, δύναται μολαταύτα να παραβληθή προς την δύναμιν της οράσεως, ήτις, καθώς το εδείξαμεν, αρχίζει πρώτα να βλέπη αυτά τα ζώα, έπειτα τα άστρα, και τελευταίον και αυτόν τον ήλιον^ τοιουτοτρόπως και εκείνος, όστις επιληφθή της διαλεκτικής, άνευ απολύτως της χρήσεως των αισθήσεων, υψούται αποκλειστικώς μόνον διά του λόγου εις αυτήν την ουσίαν των όντων, και αν δεν ανακόψη τον δρόμον του, μέχρις ότου διά της νοήσεως συλλάβη αυτήν την ιδέαν του αγαθού, φθάνει τέλος εις αυτό το τέρμα του νοητού κόσμου, όπως εκείνος, που βλέπει τον ήλιον εις το τέρμα του ορατού. — Πολύ σωστά. — Δεν είναι λοιπόν αυτή η πορεία, αυτή η ανάβασις, που ονομάζεις διαλεκτικήν; — Πώς όχι; — Ενθυμήσου τώρα την παραβολήν μας του σπηλαίου· εν πρώτοις απαλλάσσεται ο δεσμώτης από τα δεσμά του, και στρέφεται από τας σκιάς προς τα τεχνητά είδωλα και την λάμψιν, που τα φωτίζει· έπειτα ανεβαίνει από το υπόγειον εις τον ήλιον, όπου από την αδυναμίαν των οφθαλμών του δεν ημπορεί ακόμη να προσβλέπη τα ζώα και τα φυτά και το φως του ηλίου, αλλά κατ' αρχάς τας εικόνας αυτών επί της επιφανείας των υδάτων και τας σκιάς των· αι εικόνες όμως αύται και αι σκιαί είναι πραγματικών αντικειμένων, και όχι όπως αι σκιαί των τεχνητών ειδώλων, τας οποίας εσχημάτιζεν εις το σπήλαιον φως επίσης τεχνητόν εν συγκρίσει προς τον ήλιον. Λοιπόν, πάσα η σπουδή ιών επιστημών, τας οποίας διήλθομεν, έχει ακριβώς την αυτήν δύναμιν και το ίδιον αποτέλεσμα· ανυψώνει δηλαδή το ευγενέστερον μέρος της ψυχής μας εις την θεωρίαν του αρίστου μεταξύ πάντων των όντων, όπως το λεπτότερον των οργάνων του σώματος ανυψούται εις την θέαν του φωτεινοτάτου εν τω υλικώ και ορατώ κόσμω.
— Εγώ μεν συμφωνώ όπως τα λέγεις· και μολαταύτα υπό μίαν έποψιν μου φαίνεται παντελώς δύσκολον να τα παραδεχθώ, αφ' ετέρου δε πάλιν άλλο τόσον δύσκολον να μην τα παραδεχθώ· επειδή όμως δεν θα είναι αυτή μόνον η φορά, που θα κάμωμεν λόγον περί αυτού του ζητήματος, αλλά θα επανέλθωμεν συχνά και άλλοτε, ας υποθέσωμεν ότι είναι όπως τα είπαμεν τώρα, και ας μεταβώμεν πλέον εις αυτήν την μελωδίαν, την οποίαν να διέλθωμεν, όπως διήλθομεν και το προοίμιον· λέγε λοιπόν εις τι συνίσταται η δύναμις της διαλεκτικής και εις πόσα είδη διαιρείται και ποίοι είναι οι δρόμοι, που φέρουν προς αυτήν^ διότι αυτοί, καθώς φαίνεται, θα οδηγούν εκεί όπου, όταν φθάσωμεν, θα εύρωμεν την ανάπαυσιν και το τέλος της πορείας μας.
— Δεν θα είσαι ακόμη εις θέσιν, φίλε μου Γλαύκων, να με ακολουθήσης ως εκεί· διότι, όσον δι' εμένα, δεν θα μου έλειπε καθόλου η προθυμία· και δεν θα έβλεπες πλέον εικόνα απλώς εκείνου που λέγομεν, αλλ' αυτήν την αλήθειαν του πράγματος, όπως τουλάχιστον το νομίζω εγώ· αν δε είναι και αυτό πράγματι, ή όχι, δεν είναι ακόμη αυτό το ζήτημα· αλλ' εκείνο που ημπορούμεν να ισχυρισθώμεν, είναι ότι υπάρχει ένα τοιούτον πράγμα· δεν είναι έτσι; — Πώς όχι; — Ακόμη δε και ότι μόνον η διαλεκτική δύναται να το φανερώση εις το πνεύμα, που έχει προπαρασκευασθή τελείως διά των επιστημών, τας οποίας διήλθομεν, χωρίς να είναι δυνατόν με κανένα άλλον τρόπον. — Ημπορούμεν να το διισχυρισθώμεν και αυτό.
— Υπάρχει τουλάχιστον ένα σημείον, που κανείς δεν θα ημπορέση να το αμφισβήτηση, ότι καμμία άλλη μέθοδος δεν επιχειρεί διά της κανονικής οδού να φθάση εις την κατάληψιν της ουσίας εκάστου εκ των πραγμάτων διότι, εν πρώτοις, πάσαι μεν αι άλλαι τέχναι καταγίνονται ή με τας δοξασίας των ανθρώπων και τας επιθυμίας αυτών, ή με την παραγωγήν και την κατασκευήν, ή και με την διατήρησιν απλώς των προϊόντων της φύσεως και της τέχνης· αι δε λοιπαί πάλιν, που είπαμεν πως έρχονται εις κάποιαν επαφήν με το καθ' εαυτό ον, όπως είναι η γεωμετρία και αι σχετικαί με αυτήν επιστήμαι, είδομεν ότι η γνώσις, την οποίαν έχουν περί του όντος, ομοιάζει μάλλον προς όνειρον και είναι αδύνατον να το ιδούν ποτέ καθαρά ως εν εγρηγόρσει, εφόσον στηρίζονται επί υποθέσεων, τας οποίας αφήνουν αθίκτους, όπως τας λαμβάνουν, διότι δεν ημπορούν να δώσουν τον αποχρώντα λόγον αυτών^ διότι ποίος τρόπος υπάρχει να γίνη, ποτέ και να ονομασθή επιστήμη η απόδειξις εκείνη, που στηρίζεται επί αξιωμάτων, τα οποία δεν γνωρίζει, το συμπέρασμά της δε και όλη η μεταξύ ανάπτυξις είναι στενώς συνδεδεμένα και εξηρτημένα από πράγματα, που δεν γνωρίζει; — Πράγματι δεν υπάρχει τρόπος.
— Λοιπόν μόνη η διαλεκτική μέθοδος, αφήνουσα κατά μέρος τας υποθέσεις, πορεύεται διά της οδού ταύτης προς αυτήν την αρχήν, διά να την επιβεβαίωση, και ανασύρει το όμμα της ψυχής από τον πρόστυχον εκείνον βάρβορον, μέσα εις τον οποίον ήτο πραγματικώς καταχωσμένον και το ανυψώνει σιγά σιγά προς τα άνω, με την βοήθειαν και την συνεργασίαν των τεχνών, που ανεφέραμεν τας οποίας από συνήθειαν κατ' επανάληψιν ωνομάσαμεν επιστήμας, αν και θα είχον ανάγκην άλλου ονόματος, το οποίον να είναι εναργέστερον μεν της δοξασίας, αμυδρότερον δε της επιστήμης, μετεχειρίσθημεν δε προς τούτο κάπου ανωτέρω τον όρον διάνοια· αλλά δεν πρόκειται τώρα βέβαια να ανοίξωμεν συζήτησιν περί ονομάτων, ενώ έχομεν τόσα και τόσα σπουδαία πράγματα να εξετάσωμεν. — Όχι βέβαια· αρκεί το όνομα να εξωτερικεύη οπωσδήποτε με κάποιαν σαφήνειαν εκείνα, που παριστάνει εις την ψυχήν. — Η γνώμη μου λοιπόν είναι να εξακολουθούμεν να ονομάζωμεν επιστήμην τον πρώτον και τελειότερον τρόπον του γιγνώσκειν, τον δεύτερον δε διάνοιαν, τον τρίτον πίστιν, και εικασίαν τον τέταρτον, να περιλαμβάνωμεν δε τα δύο μεν τελευταία ομού υπό το όνομα της δοξασίας, τα δύο δε πρώτα υπό το όνομα της νοήσεως· ούτως ώστε η μεν δοξασία αντικείμενόν της να έχη το γεννώμενον και φθαρτόν, η δε νόησις εκείνο το οποίον υπάρχει καθ' εαυτό· και ό,τι είναι το ον προς το φθαρτόν, το ίδιον να είναι η νόησις προς την δοξασίαν, και ό,τι η νόησις προς την δοξασίαν, το ίδιον η επιστήμη προς την πίστιν και η διάνοια προς την εικασίαν^ ας αφήσωμεν δε επί του παρόντος, φίλε Γλαύκων, την εξέτασιν των λόγων, εφ' ών στηρίζεται η αναλογία αύτη, και την εις δύο υποδιαίρεσιν της δοξασίας και της νοήσεως, διά να μη πέσωμεν εις συζητήσεις πολύ μακροτέρας από όλας τας προηγηθείσας. — Αλλ' εγώ, όσον τουλάχιστον δύναμαι να σε παρακολουθήσω, συντάσσομαι κατά τα άλλα με την γνώμην σου.
— Δεν ονομάζεις λοιπόν διαλεκτικόν εκείνον, όστις γνωρίζει τον λόγον της ουσίας εκάστου πράγματος; και δεν λέγεις περί ενός ανθρώπου, ο οποίος δεν είναι εις θέσιν να δώση ούτε εις τον εαυτόν του ούτε εις τους άλλους τον λόγον τούτον, ότι δεν έχει την νόησιν αυτού του πράγματος; — Πώς θα ημπορούσα βέβαια να μην το ειπώ αυτό; — Το ίδιον λοιπόν και με την ιδέαν του αγαθού^ ένας άνθρωπος, που δεν ημπορεί να ξεχωρίση διά της νοήσεως την ιδέαν του αγαθού από όλα τα άλλα, και να δώση ακριβή ορισμόν αυτής, και να αντικρούση όλας τας ενστάσεις, ως γενναίος πολεμιστής εν τη μάχη, μεταχειριζόμενος όχι την δοξασίαν αλλά την καθαράν νόησιν, και εξέλθη εις το τέλος από όλα αυτά νικητής με τον ακαταμάχητον λόγον, δεν θα είπης βέβαια ποτέ περί του τοιούτου, ότι γνωρίζει ούτε αυτήν την ουσίαν του αγαθού, ούτε κανένα άλλο αγαθόν αλλά και αν τυχόν συλλάβη κανένα φάντασμα του αγαθού, το επέτυχε με την δοξασίαν και όχι με την επιστήμην, και αφού επέρασε την ζωήν του κοιμώμενος και ονειρευόμενος, πριν να προφθάση να ξυπνήση εδώ, θα κατεβή εις τον Άδην διά να παραδοθή εις τον τέλειον και ατελεύτητον ύπνον. — Μα την αλήθειαν, αυτά όλα θα ειπώ και εγώ διά τον τοιούτον άνθρωπον.
— Βεβαίως λοιπόν, εάν καμμίαν ημέραν σου επεβάλλετο να αναθρέψης πραγματικώς τους υιούς σου, τους οποίους τώρα τρέφεις και εκπαιδεύεις διά του λόγου, δεν θα τους άφηνες, υποθέτω, ποτέ να γίνουν άρχοντες και διαχειρισταί των υψίστων συμφερόντων της πολιτείας, εάν ήσαν ό,τι είναι εις την γεωμετρίαν αι καλούμεναι άλογοι γραμμαί. — Όχι βέβαια. — Δεν θα επιβάλης λοιπόν εις αυτούς διά του νόμου, να γίνωνται αυτής της επιστήμης προ πάντων κάτοχοι, διά της οποίας θα είναι ικανοί να ερωτούν και να αποκρίνωνται όσον το δυνατόν επιστημονικώτατα; — Μάλιστα θα βάλω μαζί σου αυτόν τον νόμον. — Ώστε δεν παραδέχεσαι τώρα, ότι η διαλεκτική είναι, ούτως ειπείν, το κορύφωμα και το επιστέγασμα όλων των άλλων επιστημών, και ότι δεν υπάρχει άλλη καμμία διά να την θέσωμεν παραπάνω από αυτήν, και ότι επομένως επήρε τέλος πλέον το περί μαθημάτων ζήτημα; — Μάλιστα.
— Σου υπολείπεται επομένως τώρα το περί της διανομής των μαθημάτων, διά ποίους θα ορίσωμεν αυτά και κατά τίνα τρόπον θα τα διδάξωμεν. — Είναι φανερόν. — Ενθυμείσαι λοιπόν οποίοι τινες ήσαν κατά τον χαρακτήρα οι άρχοντες, τους οποίους εξελέξαμεν προηγουμένως. — Πώς όχι; — Εσύ ο ίδιος έκρινες τότε, ότι έπρεπε να εκλέξωμεν ανθρώπους αυτής της φύσεως, και ότι είναι ανάγκη να προτιμήσωμεν τους σταθερωτέρους και τους ανδρειοτέρους και, αν είναι δυνατόν, τους ωραιοτέρους, και δεν αρκεί μόνον να έχουν τα σωματικά αυτά προτερήματα και την ευγένειαν των αισθημάτων, αλλά να προσυπάρχουν ακόμη και αι φυσικαί προδιαθέσεις αι απαιτούμεναι διά την εκπαίδευσιν, που θέλομεν να τους δώσωμεν. — Και ποίας θεωρείς τοιαύτας; — Την αναγκαίαν αγχίνοιαν προς σπουδήν των επιστημών και την ευκολίαν του να μανθάνουν διότι πολύ περισσότερον αποκάμνουν αι ψυχαί από τας δυσκολίας των αφηρημένων επιστημών, παρά από τους κόπους της γυμναστικής· επειδή ο κόπος αυτός ανήκει αποκλειστικώς και μόνον εις την ψυχήν και δεν τον συμμερίζεται μετά του σώματος. — Έχεις δίκαιον. — Πρέπει εκτός τούτου να έχουν ισχυράν μνήμην, ισχυράν θέλησιν και φιλοπονίαν εν πάσιν^ αλλέως πώς νομίζεις ότι θα συγκατετίθετο κανείς, εκτός των άλλων σωματικών εργασιών, να επιβαρύνεται και με τόσην μελέτην και πνευματικήν εργασίαν; — Κανείς βέβαια, εάν δεν ήτο τελειότατα πεπροικισμένος εκ φύσεως.
— Το λάθος, το οποίον διαπράττεται σήμερον και συνεπεία του οποίου τοσούτον ατιμάζεται και καταφρονείται η φιλοσοφία, προέρχεται, καθώς είπα και πρότερον, εκ του ότι δεν τηρείται ο προσήκων σεβασμός προς την αξιοπρέπειαν αυτής· διότι δεν έπρεπε να έχουν καμμίαν σχέσιν με αυτήν άνθρωποι νόθοι πνευματικώς, αλλά γνήσιοι μόνον. — Πώς αυτό; — Πρώτον μεν ο προσερχόμενος εις την φιλοσοφίαν δεν πρέπει να είναι χωλός κατά την φιλοπονίαν, να είναι δηλαδή εξ ημισείας μόνον φιλόπονος και εξ ημισείας φυγόπονος· πράγμα το οποίον συμβαίνει, όταν ένας παραδείγματος χάριν είναι φίλος του αθλητισμού και του κυνηγίου και εν γένει καταγίνεται με ζήλον εις τας σωματικάς ασκήσεις, δεν είναι όμως καθόλου φιλομαθής, δεν αγαπά τας συζητήσεις και διαλέξεις, τας επιστημονικάς ερεύνας και φοβείται κάθε τοιούτου είδους κόπον^ χωλός δε είναι επίσης και εκείνος, με την φιλοπονίαν του οποίου συμβαίνει το αντίθετον. — Έχεις πληρέστατον δίκαιον.
— Κατά τον ίδιον όμως λόγον δεν θα χαρακτηρίσωμεν, εν σχέσει προς την αλήθειαν, ανάπηρον επίσης και χωλήν την ψυχήν εκείνην, η οποία μισεί μεν το εκούσιον ψεύδος, και δεν το ανέχεται και εις τον εαυτόν της, και οι άλλοι, όταν ψεύδωνται, καταγανακτεί, ευκόλως όμως αποδέχεται το ακούσιον, και ούτε στενοχωρείται πολύ, όταν αποκαλύπτεται η αμάθειά της, αλλά όπως ο χοίρος μολύνεται με τελείαν αδιαφορίαν εις τον βόρβορον αυτόν; — Αναμφιβόλως.
— Δεν πρέπει δε βέβαια να δίδωμεν ολιγωτέραν προσοχήν και ως προς την σωφροσύνην και την ανδρείαν και την μεγαλοψυχίαν και όλα εν γένει τα είδη της αρετής και να διακρίνωμεν τον νόθον και τον γνήσιον· διότι όταν δεν είναι κανείς εις θέσιν να το κάμνη αυτό, είτε ιδιώτης είτε πόλις, κινδυνεύουν, χωρίς να το εννοούν, να εμπιστεύωνται τα συμφέροντά των εις ανθρώπους χωλούς και νόθους, καθ' όσον τύχη να τους έχουν οι μεν φίλους, οι δε άρχοντας. — Και πράγματι αυτό συμβαίνει συχνότατα.
— Ημείς λοιπόν τουλάχιστον ας επιστήσωμεν την μεγαλυτέραν μας εις τούτο προσοχήν· διότι, εάν παραλάβωμεν, διά να εκπαιδεύσωμεν εις τοσαύτης σπουδαιότητος μαθήσεις και μελέτας ανθρώπους αρτίους και κατά το σώμα και κατά τον νουν, ούτε η ιδία η δικαιοσύνη θα ημπορή να έχη κανένα παράπονον μαζί μας, θα σώσωμεν δε συγχρόνως και την πολιτείαν και το πολίτευμα· ενώ, αν παραλάβωμεν διαφορετικούς, θα φθάσωμεν εις όλα τα εναντία αποτελέσματα, και θα γίνωμεν αφορμή ακόμη περισσότερον να εξευτελισθή η φιλοσοφία. — Θα ήτο εντροπή μας αυτό. — Και πολύ μεγάλη μάλιστα· αλλά και εγώ τώρα μου φαίνεται πως έπαθα κάτι, που με κάμνει να εντρέπωμαι. — Τι πράγμα; — Ελησμόνησα ότι όλα αυτά είναι σχέδια εις τον αέρα, και τον επήρα τον σκοπόν κάπως υψηλότερα· διότι επάνω εις την ομιλίαν μου έστρεψα εις την φιλοσοφίαν, και όταν την είδα τόσον αναξίως περιφρονημένην, με εκυρίευσε, μου φαίνεται, μία αγανάκτησις και θυμωμένος καθώς ήμουν με τους αιτίους, ωμίλησα με τόσην σφοδρότητα που ωμίλησα. — Όχι δα και με τόσην, δι' εμέ τουλάχιστον τον ακροατήν. — Δι' εμέ όμως τον ρήτορα· οπωσδήποτε, ας μη λησμονούμεν, ότι εις μεν την προηγουμένην μας εκλογήν είχαμεν να εκλέξωμεν γέροντας, ενώ τώρα δεν θα έχη τον τόπον του να κάμωμεν το ίδιον^ διότι δεν πρέπει να πιστεύσωμεν τον Σόλωνα, ότι και γηράσκων τις ημπορεί πολλά να μαθαίνη· ίσως μάλλον θα ημπορούσε να μάθη να τρέχη· όλοι όμως οι μεγάλοι και πολλοί πόνοι είναι διά την νεότητα. — Κατ' ανάγκην.
— Από την παιδικήν λοιπόν ηλικίαν πρέπει να αρχίσωμεν την διδασκαλίαν της αριθμητικής και της γεωμετρίας και όλων των μαθημάτων, τα οποία είναι προπαρασκευή διά την διαλεκτικήν, χωρίς όμως εις τον τρόπον της διδασκαλίας μας να υπάρχη τίποτε, που να ομοιάζη με καταναγκαστικήν μάθησιν. — Διατί; — Διότι δεν πρέπει ο ελεύθερος να μανθάνη τίποτε διά της βίας δουλικώς· επειδή οι μεν σωματικοί κόποι, και αν επιβάλλωνται διά της βίας, δεν προξενούν καμμίαν βλάβην εις το σώμα, ενώ τα μαθήματα, που εισάγονται διά της βίας εις την ψυχήν, δεν παραμένουν συνήθως. — Είναι αλήθεια. — Ποτέ λοιπόν να μη μεταχειρίζεσαι, καλέ μου, την βίαν εις τα μαθήματα των παίδων, αλλά φρόντιζε μάλλον παίζοντες να μανθάνουν, διά να είσαι εις θέσιν και καλύτερα να διακρίνης την φυσικήν εκάστου προδιάθεσιν. — Είναι πολύ δικαιολογημένη αυτή σου η σύστασις.
— Ενθυμείσαι ακόμη, ότι είπαμεν πως πρέπει να οδηγούμεν τους παίδας εφίππους και εις τον πόλεμον, διά να βλέπουν, και εφ' όσον δεν υπάρχει κανείς κίνδυνος, να τους φέρωμεν και πλησιέστερον και να τους γεύωμεν, ούτως ειπείν, αίμα, όπως κάμνουν με τα κουτάβια των λαγωνικών; Μάλιστα, το ενθυμούμαι. — Όσοι λοιπόν εις όλα αυτά, και εις τους κόπους και εις τα μαθήματα και εις τους φόβους, δείξουν την μεγαλυτέραν αντοχήν, όλους αυτούς θα τους ξεχωρίσης κατά μέρος. — Εις ποίαν ηλικίαν; — Αφού τελειώσουν την σειράν των γυμναστικών ασκήσεων· διότι κατ' αυτήν την περίοδον, είτε δύο έτη διαρκέση είτε τρία, δεν ημπορεί το παιδί να κάμνη τίποτε άλλο· ο κόπος και ο ύπνος είναι οι φυσικοί εχθροί των μαθημάτων· εξ άλλου είναι και αυτή μία από τας δοκιμασίας, όχι η μικροτέρα, να ιδούμεν τι θα φανή ο καθείς εις τας γυμναστικάς ασκήσεις. — Και εγώ το ίδιον φρονώ.
— Κατόπιν, όταν φθάσουν εις τα είκοσι, εκείνοι τους οποίους θα ξεχωρίσης, θα λαμβάνουν μεγαλυτέρας τιμητικάς διακρίσεις από τους άλλους, και τα μαθήματα, τα οποία, κατά την πρώτην των εκπαίδευσιν έμαθον χωριστά, θα τους τα παρουσιάσης τώρα εν τω συνόλω των, ώστε να ημπορέσουν να συλλάβουν με ένα βλέμμα τας σχέσεις, που έχουν αι επιστήμαι μεταξύ των, και να γνωρίσουν συγχρόνως την φύσιν του όντος. — Μόνον πραγματικώς με αυτήν την μέθοδον ημπορούν να στερεωθούν αι γνώσεις, που θα αποκτήσουν. — Είναι δε ακόμη και το ασφαλέστερον μέσον, διά να διακρίνη τις την διαλεκτικήν φύσιν από την μη τοιαύτην· διότι εκείνος, που θα δειχθή ικανός να περιλαμβάνη τας διαφόρους μαθήσεις υπό έν γενικόν βλέμμα, είναι ασφαλώς διαλεκτικός, κάθε δε άλλος όχι. — Συμφωνώ μαζί σου.
— Εις αυτό λοιπόν είναι ανάγκη να επιστήσης την προσοχήν σου, και όσοι μεταξύ των νέων ευρεθούν σταθεροί, και εις τα μαθήματα και εις τον πόλεμον και εις τας άλλας τας προδιαγεγραμμένας δοκιμασίας, αφού συμπληρώσουν τα τριάκοντα έτη, θα τους ξεχωρίσης από εκείνους, που ήδη εξεχώρισες, και θα τους ανυψώσης εις ανωτέρας τιμάς, αφού δε τότε τους υποβάλης υπό την δοκιμασίαν της διαλεκτικής, θα προσπαθήσης να διακρίνης ποίος εξ αυτών είναι ικανός, άνευ της επικουρίας των οφθαλμών και των λοιπών αισθήσεων, αλλά με μόνην την δύναμιν της αληθείας, να ανυψωθή μέχρι της γνώσεως του καθ' εαυτό όντος· και εδώ είναι που χρειάζεται, φίλε μου, να λάβης τας μεγαλυτέρας σου προφυλάξεις. — Διατί; — Δεν παρατηρείς τι μεγάλον κακόν γίνεται σήμερα με την διαλεκτικήν; — Τι; — Βασιλεύει εις αυτήν η μεγαλυτέρα σύγχυσις και αταξία. — Είναι αλήθεια.
— Λοιπόν πιστεύεις ότι υπάρχει εις αυτήν την κατάστασιν τίποτε το περίεργον, και ότι δεν είναι απεναντίας τελείως δικαιολογημένη; — Πώς δα; — Συμβαίνει το ίδιον με αυτούς, ό,τι και με ένα υποβολιμαίον τέκνον, το οποίον ήθελεν ανατραφή εις τους κόλπους ισχυράς και ευγενούς οικογενείας, εν μέσω μεγάλου πλούτου και πολλών κολάκων· όταν αυτό μεγαλώση και μάθη, ότι αυτοί οι λεγόμενοι γονείς του δεν είναι πράγματι τοιούτοι, χωρίς όμως και να κατορθώση να εύρη τους αληθινούς γονείς του, ημπορείς να μου είπης ποία θα είναι τα αισθήματά του απέναντι των κολάκων του και των θετών γονέων του και τον καιρόν, που δεν ήξευρε ακόμη περί της υποβολής του και κατόπιν, αφού την έμαθε; ή προτιμάς να ακούσης τι στοχάζομαι εγώ; — Προτιμώ.
Στοχάζομαι λοιπόν, ότι θα ετίμα περισσότερον τον πατέρα του και την μητέρα του και τους άλλους θεωρουμένους συγγενείς του, παρά εκείνους, που τον εκολάκευον, ότι θα εδείκνυε όλον τον ζήλον του και την προθυμίαν του δι' αυτούς, αν ετύχαινε να περιέλθουν εις ανάγκην, ότι ποτέ δεν θα έστεργε να τους κακομεταχειρισθή ή με λόγον ή με έργον, και ότι τέλος εις τα μεγάλα πράγματα θα υπήκουεν εις εκείνους μάλλον παρά εις τους κόλακας καθ' όλην εκείνην την εποχήν, που δεν εγνώριζεν ακόμη την αληθινήν του θέσιν. — Φυσικώτατα. — Αφού όμως θα εμάνθανε την αλήθειαν, στοχάζομαι ότι θα εχαλαρούτο μεν ο προς τους γονείς του σεβασμός και η προθυμία, θα ηύξανε δε απεναντίας προς τους κόλακας, και θα ήρχιζε πλέον να τους ακούη χωρίς την προτέραν εκείνην επιφύλαξιν και να ακολουθή περισσότερον τας συμβουλάς των και να ζη απροκαλύπτως μαζί των, χωρίς να δίδη την ελαχίστην προσοχήν εις τον πατέρα του και τους άλλους υποτιθεμένους συγγενείς του, εκτός τουλάχιστον αν δεν ήτο πεπροικισμένος με πολύ εξαιρετικήν φύσιν. — Πράγματι όλα αυτά θα ημπορούσαν να γίνουν, όπως τα λέγεις· αλλά πώς εφαρμόζεται αυτή η εικών εις τας αταξίας της διαλεκτικής, που παραπονείσαι;
— Ως εξής· έχομεν εκ παιδικής ηλικίας ανατραφή με τας αρχάς της δικαιοσύνης και της ηθικής, τας οποίας σεβόμεθα και τας υπακούομεν, όπως τους γονείς μας. — Έτσι είναι. — Δεν υπάρχουν όμως και αντίθετοι προς αυτάς αρχαί, αι οποίαι τείνουν προς τας ηδονάς, και κολακεύουν μεν την ψυχήν και ζητούν να την παρασύρουν, δεν ημπορούν όμως να πείσουν, τουλάχιστον τους οπωσδήποτε καλυτέρους; αυτοί φυλάττουν πάντοτε τον σεβασμόν και την υπακοήν προς τας αρχάς, υπό τας οποίας πατρικώς ανετράπησαν. — Είναι αλήθεια και αυτό. — Τώρα, εάν ένα νέον τοιούτων διαθέσεων έλθη κανείς και τον ερωτήση, τι είναι το καλόν, και αφού αποκριθή όπως το έμαθε από τον νομοθέτην, αρχίση ο άλλος να τον ανασκευάζη και με πολλά και επανειλημμένα επιχειρήματα τον κάμη επί τέλους να αμφιβάλλη, μήπως το ίδιον πράγμα δεν είναι όχι ολιγώτερον αισχρόν ή καλόν, ωσαύτως δε και περί του δικαίου και του αγαθού και όλων εν γένει τα οποία έως τώρα εσέβετο, κατόπιν τούτων ποίαν ιδέαν νομίζεις ότι θα έχη πλέον περί του σεβασμού και της υπακοής πού θα οφείλη προς αυτά; — Κατ' ανάγκην ούτε θα τα σέβεται πλέον ούτε θα υπακούη όπως πριν. — Όταν λοιπόν πλέον δεν τιμά ούτε υιικόν σεβασμόν έχη προς τας ηθικάς αρχάς, όπως πριν, και δεν είναι εις θέσιν μόνος του να ευρίσκη την αλήθειαν, είναι δυνατόν να ασπασθή άλλον τρόπον ζωής παρά εκείνον, που κολακεύει τας επιθυμίας του; — Δεν είναι δυνατόν. — Θα γίνη λοιπόν τότε αποστάτης του νόμου, ενώ μέχρι τούδε ήτο υπήκοος αυτού. — Κατ' ανάγκην. — Ώστε πολύ φυσικόν είναι να παθαίνουν αυτό, εκείνοι που κατ' αυτόν τον τρόπον επιδίδονται εις την διαλεκτικήν και, όπως προ ολίγου έλεγον, είναι άξιοι πάσης συγγνώμης. — Και οίκτου προσέτι.
— Διά να μη γίνουν λοιπόν άξιοι οίκτου και οι τρόφιμοί σου, όταν θα φθάσουν εις τα τριάντα, δεν πρέπει να λάβης τας μεγαλυτέρας σου προφυλάξεις, πριν επιδοθούν εις την διαλεκτικήν; Και πολύ μάλιστα. — Και δεν είναι μία σπουδαιοτάτη προφύλαξις αυτή, να μη δοκιμάζουν την διαλεκτικήν πάρα πολύ νέοι; επειδή δεν σου διαφεύγει αναμφιβόλως, ότι οι πολύ νέοι, όταν γευθώσι κατά πρώτον της διαλεκτικής, κάμνουν κατάχρησιν αυτής προς διασκέδασιν, και την χρησιμοποιούν διά να αντιλέγουν διαρκώς, και κατά το παράδειγμα εκείνων, που τους απεστόμωσαν εις την συζήτησιν, ζητούν και αυτοί να αποστομώσουν άλλους και ευχαριστούνται καθώς τα σκυλάκια να τραυούν και να ξεσχίζουν ό,τι πέση εις το στόμα των. — Θαυμάσια τα λέγεις.
— Αφού λοιπόν εις αυτάς τας συζητήσεις αποστομώσουν μεν πολλούς, αποστομωθούν δε και αυτοί υπό πολλών, καταντούν και πολύ γρήγορα μάλιστα να μην πιστεύουν πλέον τίποτε, απ' όσα πριν επίστευον· και με αυτό δίδουν αφορμήν εις τον κόσμον να κατακραυγάζη και εναντίον των και εναντίον της φιλοσοφίας. — Έχεις πληρέστατον δίκαιον. — Εις ηλικίαν όμως μάλλον προχωρημένην δεν θα το θέλουν, εννοείται, πλέον να θυσιάζουν εις αυτήν την μανίαν, και θα ακολουθούν μάλλον εκείνους, που επιζητούν διά της διαλεκτικής την εύρεσιν της αληθείας, παρά εκείνους που αντιλέγουν χάριν παιδιάς και προς διασκέδασιν· τοιουτοτρόπως και οι ίδιοι θα γίνουν πλέον μετρημένοι, και το επάγγελμα θα κάμουν περισσοτέρας εκτιμήσεως από πριν άξιον. — Πολύ σωστά.
— Δεν είναι δε ακόμη ένα είδος προφυλάξεως και εκείνα, που είπαμεν ανωτέρω, ότι δηλαδή πρέπει να προσλαμβάνωμεν εις την διαλεκτικήν πνεύματα εκ φύσεως σοβαρά και στερεά, και όχι, όπως τώρα, τον πρώτον τυχόντα, που καμμίαν φυσικήν προδιάθεσιν δεν έχει; Έχεις δίκαιον.
— Και θα είναι άραγε αρκετόν να ορίσωμεν διά την τελειοποίησιν της διαλεκτικής το διπλάσιον του χρόνου, που εδώσαμεν διά την γυμναστικήν, διά να αφοσιωθή κανείς εις αυτήν με όλον του τον ζήλον και την επιμέλειαν, χωρίς τίποτε άλλο να κάμνη, όπως τότε εγίνετο και με τας σωματικάς ασκήσεις; — Πόσα δηλαδή έτη, έξ ή τέσσερα; — Βάλε πέντε· και κατόπιν από αυτά, θα τους καταβιβάσης εκ νέου εις το σπήλαιον εκείνο και θα τους υποχρεώσης να αναλάβουν πολεμικάς διοικήσεις και άλλα υπουργήματα κατάλληλα διά την ηλικίαν των, διά να μην υπολείπωνται ούτε κατά την εμπειρίαν από τους άλλους· και εις όλα δε αυτά πρέπει επίσης να δοκιμάζωνται, διά να ιδούμεν αν θα μείνουν ακλόνητοι, με όλους τους πειρασμούς εις τους οποίους θα είναι εκτεθειμένοι, ή μήπως παραστρατίσουν κάπως. — Και πόσον καιρόν θα διαρκέση αυτό: — Δεκαπέντε έτη· και όταν φθάσουν εις τα πενήντα, όσοι υπέστησαν ευδοκίμως την δοκιμασίαν και ηρίστευσαν εις όλα γενικώς και εις τας επιστήμας και εις την πράξιν, καιρός πλέον να τους οδηγήσωμεν εις το τέρμα, και να τους αναγκάσωμεν να στρέψουν προς τα επάνω τον οφθαλμόν της ψυχής και να προσατενίσουν εκείνο, που δίδει το φως εις τα πάντα· και αφού τοιουτοτρόπως γνωρίσουν την ουσίαν του αγαθού, να το μεταχειρίζωνται εις τον υπόλοιπον βίον των ως πρότυπον, διά να ρυθμίζουν επ' αυτού και τα ιδικά των ήθη και της πολιτείας και των ιδιωτών, ασχολούμενοι μεν ως επί το πλείστον εις την φιλοσοφίαν, αναλαμβάνοντες όμως, όταν θα έρχεται η σειρά του καθενός, και το βάρος της διοικήσεως και της εξουσίας αποκλειστικώς και μόνον χάριν της πόλεως, και χωρίς να το εκλαμβάνουν ως κάτι καλόν διά τους εαυτούς των, αλλ' ως απαραίτητον υποχρέωσιν^ και τότε πλέον, αφού μορφώσουν και άλλους κατά το παράδειγμά των, τους οποίους ν' αφήσουν αξίους διαδόχους των διά την φρούρησιν της πολιτείας, να απέρχωνται διά να κατοικήσουν εις τας νήσους μακάρων· η δε πόλις να τους ανεγείρη μνημεία και να τους ορίζη, εάν είναι και η Πυθία σύμφωνος, δημοτελείς θυσίας, ως εις ημιθέους, ειδεμή, ως εις μακαρίους και αγίους.
— Ως άριστος ανδριαντοποιός τους επεξειργάσθης τελειοτάτους, Σωκράτη, τους άρχοντάς μας. — Και τας γυναίκας των προσέτι, αγαπητέ μου· διότι μη νομίζης ότι είπα, όσα είπα, διά τους άνδρας μάλλον παρά και διά τας γυναίκας, όσαι τουλάχιστον και από αυτάς ευρεθούν πεπροικισμέναι εκ φύσεως με την προσήκουσαν ικανότητα. — Πολύ σωστά, αφού τα πάντα, καθώς είπαμεν, θα είναι κοινά μεταξύ ανδρών και γυναικών.
— Τι λέγεις λοιπόν τώρα; συμφωνείς ότι, όσα είπαμεν περί πολιτείας και πολιτεύματος, δεν είναι απλαί ευχαί, αλλά, δύσκολα μεν βεβαίως, όχι όμως και αδύνατα να εφαρμοσθούν, όταν ανώτατοι άρχοντες της πόλεως, ένας ή περισσότεροι, γίνουν οι πραγματικοί φιλόσοφοι, οίτινες, καταφρονούντες τας τιμάς, που επιδιώκουν σήμερον, ως ανελευθέρους και αναξίας λόγου, εκτιμώντες δε μόνον το καθήκον και τας από τούτου αμοιβάς, και επάνω απ' όλα ως μέγιστον και αναγκαιότατον την δικαιοσύνην, θα αναλάβουν την αναμόρφωσιν της πολιτείας; — Πώς; — Όλους τους κατοίκους της πόλεως, όσοι είναι άνω των δέκα ετών, θα τους στείλουν εις την εξοχήν, και αφού τοιουτοτρόπως αποσύρουν τα τέκνα των από την επίδρασιν των σημερινών ηθών, τα οποία έχουν και οι γονείς των, θα τα αναθρέψουν σύμφωνα με τα ιδικά των ήθη και με τους ιδικούς των νόμους, όπως τους ανεπτύξαμεν προηγουμένως· και αφού τοιουτοτρόπως, με την νέαν αυτήν γενεάν, σχηματισθή τάχιστα και ευκολώτατα η πολιτεία, που ελέγαμεν, δεν είναι ζήτημα ότι και αυτή η ιδία θα ευτυχήση και το έθνος, εις το οποίον ανήκει, θα ωφελήση. — Αναμφιβόλως· και νομίζω ότι εξέθεσες άριστα τον τρόπον, που θα γίνουν όλα αυτά, αν υποθέσωμεν ότι θα εγίνοντο καμμίαν ημέραν. — Ετελείωσαν λοιπόν όσα είχαμεν να ειπούμεν και περί της πόλεως ταύτης, και του ανθρώπου, που θα είναι όμοιος με αυτήν· διότι είναι φανερόν, οποίος τις θα είναι και αυτός σύμφωνα με τας αρχάς μας. — Φανερόν· και, καθώς λέγεις, το θέμα μας εξηντλήθη.
Nenhum comentário:
Postar um comentário